شیکاری ڕەخنەیی چییە؟

نوسینی: مامۆستا قادر میرخان 

پرۆسەیەکی پێکهاتەدارە کە بریتییە لە پشکنینی پارچە کارێک، جا دەقێک بێت، کارێکی هونەری بێت، نمایشێک بێت، یان هەر جۆرە دەربڕینێکی تر، بە ڕوانگەیەکی تێگەیشتوو و هەڵسەنگاندنەوە. لە کاتێکدا هیچ "یاسا"یەکی توند بۆ شیکاری ڕەخنەگرانە نییە، بەڵام ڕێنمایی و بنەما هەیە کە دەتوانن یارمەتیدەر بن لە دەستەبەرکردنی شیکارییەکی توند و کاریگەر. لێرەدا چەند بنەما و هەنگاوێکی سەرەکی دەخەینەڕوو کە دەبێت لە کاتی ئەنجامدانی شیکارییەکی ڕەخنەگرانەدا لەبەرچاو بگیرێن:

١- تێگەیشتن لە کارەکە:
خۆت ئاشنا بە کارەکە بکە بە خوێندنەوە، سەیرکردن، یان ئەزموونکردنی چەندین جار بۆ بەدەستهێنانی تێگەیشتنێکی گشتگیر.
لە نزیکەوە گرنگی بە وردەکاری و چوارچێوە و جیاوازییە وردەکانی ناو کارەکە بدە.
٢- کۆنتێکستکردن:
لێکۆڵینەوە و تێگەیشتن لە (چوارچێوەی مێژوویی، کولتووری، کۆمەڵایەتی و بایۆگرافی) کە بەرهەمەکە تێیدا دروست بووە.
بیر لەوە بکەرەوە کە ڕەنگە پاشخانی خولقێنەر، کات و شوێنی دروستکردن و چۆن کاریگەری لەسەر کارەکە هەبووبێت.
٣- دەستنیشانکردنی مەبەست:
دیاریکردنی ئامانجی سەرەکی کارەکە. بۆچی دروستکراوە و هەوڵی گەیاندنی چ پەیامێک یان لێدوانێکیان داوە و
بیر لە ئامادەبوونی مەبەست بکەرەوە و چۆن ڕەنگە بەرهەمەکە لە کاتی دروستکردنیدا وەرگیرابێت.
٤- شیکاری توخمەکان:
بەرهەمەکە دابەش بکە بۆ توخمە پێکهێنەرەکانی، وەک پڵۆت، کارەکتەرەکان، تەوەرەکان، تەکنیکە ئەدەبییەکان (بۆ ئەدەب)، پێکهاتە، ڕەنگ و هێماسازی (بۆ هونەری بینراو))
بزانە چۆن ئەم توخمانە بەشدارن لە مانا و کاریگەریی گشتی کارەکەدا.
٥- لێکدانەوە:
لێکدانەوەی خۆت بۆ کارەکە پێشکەش بکە. پێت وایە دروستکەر هەوڵی چی دەدات و چۆن کارەکە مەبەست بەدەست دەهێنێت؟
بەڵگەی خودی کارەکە و لێکۆڵینەوەکانت بەکاربهێنە بۆ پشتگیریکردنی لێکدانەوەکەت.
٦- هەڵسەنگاندنی ڕەخنەگرانە:
هەڵسەنگاندنی کاریگەری کارەکە لە گەیشتن بە ئامانجەکانیدا. خاڵە بەهێز و لاوازەکانی هەڵسەنگێنە.
کاریگەری کارەکە لەسەر بینەرەکەی و گرنگی کولتووری یان مێژووییەکەی لەبەرچاو بگرە.
٧- چەندین دیدگا لەبەرچاو بگرە:
دان بەوەدا بنێ کە ڕەنگە کەسانی جیاواز بە پشتبەستن بە ئەزموون و دیدگای خۆیان هەمان کار بە شێوەیەکی جیاواز لێکبدەنەوە.
باسی لێکدانەوە و دیدگا بەدیلەکان بکە، تەنانەت ئەگەر لەگەڵیان ناکۆکیش بیت، بۆ ئەوەی شیکارییەکی باش و وردبینی پیشان بدەیت.
٨- ڕوونی و پێکهاتە:
دڵنیابە لەوەی کە شیکارییەکەت بە باشی داڕێژراوە و بە شێوەیەکی لۆجیکی ڕێکخراوە.
زمانێکی ڕوون و پوخت بەکاربهێنە بۆ گەیاندنی ئارگیومێنت و بیرۆکەکانت.
٩- وەرگێڕانەکان:
هەر سەرچاوەیەک کە بۆ لێکۆڵینەوە و شیکاری بەکاری هێناوە بە شێوەیەکی دروست ئاماژەی پێبدە بۆ پاراستنی یەکپارچەیی ئەکادیمی.
١٠- پێداچوونەوە:
پێداچوونەوە بە شیکارییەکەتدا بکە بۆ ڕوونی و یەکگرتوویی و وردبینی.
پشکنین بۆ هەڵەی ڕێنووسی و ڕێزمانی.
١١- پاراستنی بابەتییەت:
لە شیکارییەکەتدا هەوڵ بۆ بابەتیبوون بدە، تەنانەت ئەگەر بۆچوونی کەسی یان لایەنگریت هەبێت سەبارەت بە کارەکە یان دروستکەرەکەی.
هەڵسەنگاندنەکەت لەسەر بەڵگە و ئارگیومێنتە هۆکارییەکان بنیات بنێ.
لەبیرت بێت کە شیکاری ڕەخنەیی پرۆسەیەکی دینامیکی و بیرلێکراوەیە. لە کاتێکدا ئەم ڕێنماییانە ڕێبازێکی ستراکتۆردار دابین دەکەن، بەڵام بوار بۆ لێکدانەوە و شێوازی تاکەکەسی لە ئەنجامدانی شیکارییەکی ڕەخنەگرانەدا هەیە. ئامانج ئەوەیە کە بە قووڵی بەشداری کارەکە بکەیت و تێڕوانینەکان بدەیت و بە دیدێکی تێگەیشتووانە هەڵسەنگاندنی بۆ بکەیت.

مەرجەکانی ڕەخنەی هونەری

ن: مامۆستا قادر میرخان

Qader Mirkhan

مەرجەکانی ڕەخنەی هونەری ئاماژەیە بۆ ئەو چوارچێوە و بنەما و کۆنتێکستانەی کە پراکتیکی هەڵسەنگاندن و لێکدانەوە و شیکردنەوەی هونەر لە قاڵب دەدەن. ئەم حاڵەتانە فرەلایەنە و پەیوەستن بە چەندین هۆکاری جۆراوجۆرەوە. لێرەدا وردەکارییەک لە مەرجە سەرەکییەکان دەخەینەڕوو:

١- زەمینەی مێژوویی
ڕەخنەی هونەری لە ژێر کاریگەری ئەو کات و شوێنەدایە کە هونەر تێیدا دروست دەبێت و پێداچوونەوەی بۆ دەکرێت.
زۆرجار ڕەخنەگران ئەو بزووتنەوە مێژوویی و نەریت و پراکتیزە کولتوورییانە لەبەرچاو دەگرن کە کارە هونەرییەکە ئاگادار دەکەنەوە.
تێگەیشتن لە چوارچێوەی مێژوویی یارمەتیدەرە بۆ دیاریکردنی ئەوەی کە ئایا کارێکی هونەری ڕەنگدانەوەی کاتەکەیە، تەحەدای دەکات، یان تێدەپەڕێت.
٢- زەمینەی کولتووری و کۆمەڵایەتی
هونەر لە ژینگەی کولتووری و کۆمەڵایەتی خۆیدا چەسپاوە. زۆرجار ڕەخنە هەڵسەنگاندن بۆ ئەوە دەکات کە چۆن هونەر لەگەڵ پرسەکانی وەک سیاسەت، ڕەگەز، نەژاد، ئایین، یان چیندا خەریک دەبێت.
هەروەها پاشخانی کولتووری ڕەخنەگر خۆی دەتوانێت لێکدانەوە و حوکمدانیان لە قاڵب بدات.
٣- ستانداردە جوانکارییەکان
پێوەرەکانی ئەوەی کە بە هونەری "باشە" یان "بەنرخ" دادەنرێت، لە سەرانسەری سەردەم و کولتوورەکاندا جیاوازن.
ڕەنگە بنەما جوانیناسییەکانی وەک جوانی، هاوسەنگی، هارمۆنی، داهێنان، یان کاریگەریی سۆزداری وەک پێوەرێک کاربکەن، بەڵام ئەمانە بابەتیی و کراوەن بۆ مشتومڕ.
٤- ڕۆڵی ڕەخنەگر
ڕەخنەگران ئەزموونی کەسی و پەروەردە و لایەنگری و فەلسەفەکانیان دەهێننە ناو کارەکانیانەوە.
ئەوان لەسەر بنەمای چاویلکەی خۆیان هونەر لێکدەدەنەوە، کە دەتوانێت کاریگەری لەسەر چۆنیەتی پەیوەندیکردنیان لەگەڵ بینەرێکدا هەبێت و شیکارییەکانیان بگەیەنن.
٥- ئامانجی کارە هونەرییەکە
ڕەخنە مەبەستی هونەرمەند، ئایا کارە هونەرییەکە بە شێوەیەکی کاریگەر ئامانج یان پەیامەکەی دەگەیەنێت یان نا.
هەندێک هونەر بۆ دەربڕینی سۆزداری دروست دەکرێت، هەندێکی تر بۆ ڕەخنەی سیاسی، گەڕان بەدوای ڕۆحی، یان چێژێکی تەواو جوانکاری. ڕەخنەگر لە شیکارییەکانیاندا ئەم مەبەستانە هەڵدەسەنگێنێت.
٦- پێشوازی لە ئامادەبووان
زۆرجار ڕەخنەی هونەری ئەوە لەبەرچاو دەگرێت کە بینەران چۆن وەڵامی کارێکی هونەری دەدەنەوە.
ئەمەش هەم کاردانەوەی دەستبەجێی بینەران و هەم کاریگەری درێژخایەن یان میراتی کارەکە دەگرێتەوە.
٧- چوارچێوەی فەلسەفی و تیۆری
زۆرجار ڕەخنەگران سوود لە تیۆری هونەر و فەلسەفە وەردەگرن بۆ لێکدانەوە و هەڵسەنگاندنی بەرهەمەکان.
ئەمەش ڕەنگە تیۆرییەکانی وەک فۆڕمالیزم، پۆستمۆدێرنیزم، فێمینیزم، دەروونشیکاری، یان نیشانەناسی لەخۆ بگرێت.
٨- میدیۆم و تەکنیک
ئەو کەرەستە و شێواز و پرۆسانەی کە لە دروستکردنی کارێکی هونەریدا بەکاردەهێنرێن، لایەنی سەرەکی هەڵسەنگاندنەکەین.
ڕەنگە ڕەخنەگرێک هەڵسەنگاندن بۆ ئەو لێهاتوویی تەکنیکی، داهێنان، یان شارەزاییە بکات کە لە کارەکەدا نیشان دراوە.
٩- زەمینەی دامەزراوەیی
جیهانی هونەر- لەوانەش گەلەری، مۆزەخانە، دامەزراوە ئەکادیمییەکان و بازاڕەکان- دەتوانێت پراکتیزە ڕەخنەگرانەکان لە قاڵب بدات.
دانانی بەرهەمێک لە دامەزراوەیەکی دیاریکراودا (بۆ نموونە مۆزەخانەیەک بەرامبەر شەقامێک) دەتوانێت کاریگەری لەسەر وەرگرتن و لێکدانەوەکانی هەبێت.
١٠- سوبژێکتیڤیەت بەرامبەر بە بابەتییەت
لە کاتێکدا ڕەخنەی هونەری زۆرجار ئامانجی توندی فیکرییە، بەڵام لە بنەڕەتدا سوبژێکتیڤە.
ڕەخنەگران هەوڵدەدەن هاوسەنگی لە نێوان بۆچوونە کەسییەکانیاندا دروست بکەن لەگەڵ ڕەچاوکردنی فراوانتر لە شایستەیی هونەری و گرنگی کولتووری.
١١- ڕەچاوکردنی ئەخلاقی
زۆرجار ڕەخنەگران ئاگاداری پرسە ئەخلاقییەکانن، وەک ڕێزگرتن لە مەبەستی هونەرمەند، خۆبەدەستەوەدانی کولتووری و کاریگەرییە سیاسییەکانی پێداچوونەوەکانیان.
ڕەخنەی هونەری لەسەر مشتومڕ و دیالۆگ گەشە دەکات. ئەو مەرجانەی لە سەرەوە ئاماژەیان پێکراوە بە شێوەیەکی داینامیکی کارلێک دەکەن، ژینگەیەکی دەوڵەمەند و هەندێکجار مشتومڕاوی بۆ لێکدانەوە و هەڵسەنگاندنی هونەر دروست دەکەن.

سەرچاوەکان:
ڕەخنەگر وەک هونەرمەند، لە نووسینی ئۆسکار وایڵد
ڕەخنە و تیۆری هونەر لە ساڵی ١٩٤٥ەوە، لە نووسینی جەیمس ئێلکینز.
رێگاکانی بینین، لە نووسینی جۆن بێرگەر.

هونەری هاوچەرخ

(هونەری ژینگەیی، هونەری زەوی)

نووسینی مامۆستا قادر میرخان 

هونەری ژینگەیی کە بە هونەری زەوی ناسراوە، جۆرێکە لە هونەر کە لەناو دیمەنە سروشتییەکان و دەوروبەریدا دروست دەکرێت، زۆرجار کەرەستەی سروشتی کە لە شوێنەکەدا دەدۆزرێتەوە بەکاردەهێنرێت. ئەم بزووتنەوەیە لە ساڵانی شەست و حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا وەک کاردانەوەیەک بەرامبەر بە زیادبوونی شارنشینی و پیشەسازیی کۆمەڵگا سەریهەڵدا. هونەرمەندانی ژینگەیی هەوڵیان دەدا بەرهەمی هونەری دروست بکەن کە نەک تەنها لە ڕووی بینراوەوە سەرنجڕاکێش بن بەڵکو لە ڕووی ژینگەییەوە هۆشیار بن و لەگەڵ جیهانی سروشتیدا تێکەڵاو بن.

تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی هونەری ژینگەیی (هونەری زەوی) بریتین لە:

١- بەکارهێنانی کەرەستەی سروشتی: هونەرمەندانی ژینگە کەرەستەی وەک خاک و بەرد و دار و ڕووەک بەکاردەهێنن کە لە سروشتدا دەبینرێن. زۆرجار ئەم ماددانە بە شێوەیەک لە کارە هونەرییەکاندا تێکەڵ دەکرێن کە وا دەردەکەون کە بەشێکی سروشتی دیمەنەکە بن.
٢- تایبەت بە شوێن: هونەری زەوی بەزۆری لە شوێنێکی دیاریکراودا دروست دەکرێت و زۆرجار بە شێوەیەک داڕێژراوە کە کارلێک لەگەڵ توخمە سروشتییەکانی ئەو شوێنەدا بکات، وەک با، ئاو، یان تیشکی خۆر. شوێنەکە خۆی بە بەشێکی سەرەکی لە کارە هونەریەکان دادەنرێت.
٣- کاتی: زۆرێک لە کارە هونەرییە ژینگەییەکان کاتین و بە هۆی پرۆسەی سروشتی وەک وەرینی یان خراپبوونەوە بە تێپەڕبوونی کات بە شێوەیەک دروستکراون. زۆرجار هونەرمەندان نابەردەوامیی کارەکانیان وەک بەشێک لە چەمکەکە لە باوەش دەگرن.
٤- قەبارەی گەورە: زۆرجار دامەزراوە هونەرییە وشکانییەکان لە قەبارەدا گەورەن و دەتوانرێت ڕووبەرێکی فراوانی زەوی بگرێتەوە. ئەم قەبارە گەورەیە ڕێگە بە هونەرمەندان دەدات ئەزموونی سەرنجڕاکێش بۆ بینەران دروست بکەن.
٥- چەمکی و فەلسەفی: زۆرجار هونەرمەندانی ژینگەیی بەدواداچوون بۆ ئەو چەمکانە دەکەن کە پەیوەندییان بە سروشت، ئیکۆلۆجی، بەردەوامی و پەیوەندی مرۆڤ لەگەڵ ژینگەوە هەیە. هونەری زەوی دەتوانێت پەیامی بەهێزی ژینگەیی و کۆمەڵایەتی بگەیەنێت.
٦- جوانیناسی مینیمالیستی: زۆرێک لە هونەرمەندانی زەوی جوانکارییەکی مینیمالیستی دەگرنەبەر، فۆرم و شێوەی سادە بەکاردەهێنن بۆ دروستکردنی کارە هونەریەکانیان. گرنگی بە پەیوەندی نێوان کارە هونەرییەکە و دەوروبەری سروشتی دەدرێت.
٧- کاریگەری لەسەر دیزاینی زەوی و تەلارسازی: هونەری زەوی کاریگەری لەسەر بوارەکانی دیزاینی زەوی و تەلارسازی هەبووە، هانی دیزاینەران دەدات کە ژینگەی سروشتی لە دروستکردنەکانیاندا لەبەرچاو بگرن و توخمە سروشتییەکان بخەنە ناو دیزاینەکانیانەوە.
٨- یەکخستنی تەکنەلۆژی: زۆرجار هونەرمەندەکانی ژینگەپارێزی مۆدێرن، تەکنەلۆژیا لە کارەکانیاندا تێکەڵ دەکەن، بە بەکارهێنانی توخمەکانی وەک هەستەوەر و گڵۆپی LED و پرۆجێکشنی دیجیتاڵی. ئەم تەکنەلۆژیایانە دەتوانن کوالیتی کارلێککارانە و نوقمکەرەکانی ئینستەڵەیشنە هونەرییە وشکانییەکان بەرز بکەنەوە.
٩- شرۆڤەی کۆمەڵایەتی و سیاسی: هونەرمەندانی ژینگە زۆرجار باس لە پرسە کۆمەڵایەتی و سیاسییە زەقەکانی وەک گۆڕانی کەشوهەوا، تێکچوونی ژینگە و پەیوەندی نێوان مرۆڤایەتی و سروشت دەکەن. ئینستەڵەیشنی هونەری زەوی وەک سەکۆیەک بۆ هۆشیارکردنەوەی خەڵک و هاندانی گفتوگۆ سەبارەت بەم پرسە گرنگانە کاردەکەن.
١٠- بەشداریکردنی کۆمەڵگا: زۆرێک لە هونەرمەندانی ژینگەپارێزی هاوکاری لەگەڵ کۆمەڵگە ناوخۆییەکان و گروپە ڕەسەنەکان دەکەن، بەشدارییان لە پرۆسەی دروستکردندا دەکەن. ئەم ڕێبازە هاوبەشە نەک هەر ڕێز لە زانیاری ناوخۆیی دەگرێت بەڵکو هەستکردن بە خاوەندارێتی کۆمەڵگا و بەڕێوەبردنی ژینگەیی پەروەردە دەکات.
١١- دیدگا جیهانییەکان: زۆرجار هونەرمەندانی ژینگەیی ئیلهام لە کولتوورە جۆراوجۆرەکان و دیمەنە سروشتییەکانی جیهان وەردەگرن. ئەم دیدگایە جیهانییە دەبێتە هۆی دروستکردنی کارە هونەریەکان کە ڕەنگدانەوەی زەمینە کولتووری و ئیکۆلۆژییە جیاوازەکانن، ئەمەش تێگەیشتنێکی قووڵتر لە پەیوەندییەکان لەگەڵ زەویدا پەروەردە دەکات.
١٢- بەرنامەکانی هونەر و ئیکۆلۆژی: دامەزراوە و ڕێکخراوە پەروەردەییە جیاوازەکان بەرنامە پێشکەش دەکەن کە گرنگی بە یەکتربڕینی هونەر و ئیکۆلۆژی دەدەن. ئەم بەرنامانە هاندەری هونەرمەندانن بۆ گەڕان بەدوای پراکتیزە بەردەوامەکان، نۆژەنکردنەوەی ئیکۆلۆژی و پاراستنی ژینگە لە ڕێگەی هەوڵە هونەریەکانیانەوە.
١٣- هونەری ژینگەیی شار: هونەرمەندانی ژینگەیی زیاتر بەدواداچوون بۆ ژینگە شارییەکان دەکەن، ئینستەڵەیشن و دەستێوەردانەکان دروست دەکەن کە تەحەدای چەشنە کۆنکرێتییەکەی جەنگەڵەکان دەکەن. هونەری ژینگەیی شارەکان دەتوانێت فەزای پشتگوێخراو بگۆڕێت بۆ ناوچەی زیندوو و سەوز، ئەمەش هۆشیاری ئیکۆلۆژی لە شارەکاندا بەرەوپێش دەبات.
١٤- هونەری کەشوهەوا: ژێرکۆمەڵێکە لە هونەری ژینگەیی، هونەری کەشوهەوا بە تایبەتی باس لە بابەتەکانی پەیوەست بە گۆڕانی کەشوهەوا دەکات. زۆرجار هونەرمەندانی کەشوهەوا هاوکاری زانایان و چالاکوانان دەکەن بۆ گەیاندنی چەمکە زانستییە ئاڵۆزەکان بە خەڵک لە ڕێگەی کارە هونەرییە سەرنجڕاکێشەکانی بینراو و دەنگدانەوەی سۆزدارییەوە.
١٥- دیمەنە دیجیتاڵییەکان: لەگەڵ پێشکەوتنەکانی تەکنەلۆژیای واقیعی مەجازی و واقیعی زیادکراو، هونەرمەندان بەدوای دیمەنە دیجیتاڵییەکاندا دەگەڕێن کە جیهانی مەجازی و فیزیکی تێکەڵ دەکەن. ئەم دامەزراندنە دیجیتاڵیانە دەتوانرێت بە شێوەی ئۆنلاین یان لە ڕێگەی ئامێرەکانی ڤی ئاڕ/ئای ئاڕ ئەزموون بکرێت، کە بگاتە ئامادەبووانێکی جیهانی.

هونەرمەندەکانی ژینگەپارێزی بەناوبانگ بریتین لە ڕیچارد لۆنگ، ڕۆبەرت سمیسسن، نانسی هۆڵت، میکێل هێزە و ئەندی گۆڵدسۆرثی و چەندانی تر. زۆرجار کارەکانیان تەحەدای چەمکە نەریتییەکانی هونەر و فەزای گەلەری دەکەن، سنوورەکانی نێوان هونەر و سروشت کاڵ دەکەنەوە. هونەری ژینگەیی بەردەوامە لە بزووتنەوەیەکی زیندوو و پەرەسەندوو، هونەرمەندانی هاوچەرخ بەدواداچوون بۆ تەکنیک و چەمکە نوێیەکانی پەیوەست بە ژینگە و شوێنی ئێمە لەناو ئەو ژینگەیەدا دەکەن.

شیکاری ڕەخنەگرانە

شیکاری ڕەخنەیی هونەری ژینگەیی، یان هونەری زەوی، بریتییە لە پشکنینی قووڵی کارە هونەرییەکە، بە لەبەرچاوگرتنی چوارچێوە و چەمک و تەکنیک و کاریگەرییەکانی. لێرەدا ڕەنگە چۆن شیکارییەکی ڕەخنەگرانە لە هونەری ژینگەیی نزیک بکرێتەوە:

١- شیکاری کۆنتێکست:
ا. کۆنتێکستی مێژوویی: ڕەچاوکردنی پاشخانی مێژوویی کارە هونەرییەکە. لە کاتی دروستبوونیدا چی لە جیهان یان کۆمەڵگەی هونەریدا دەگوزەرێ؟ چۆن لە بزووتنەوە هونەرییە فراوانەکانی سەردەمەکەیدا جێی دەبێتەوە؟
ب. زەمینەی کولتووری و ژینگەیی: بەدواداچوون بۆ چوارچێوەی کولتووری و ژینگەیی ئەو شوێنە بکە کە کارە هونەرییەکە تێیدا هەڵکەوتووە. کارە هونەرییەکە چۆن کارلێک لەگەڵ دەوروبەرە سروشتییەکەی دەکات؟ ئایا ڕەنگدانەوەی پرسە ژینگەیی یان کولتوورییە ناوخۆییەکانە یان تەحەدای دەکەن؟
٢- شیکاری فەرمی:
ا. کەرەستە و تەکنیکەکان: شیکردنەوەی ئەو کەرەستانەی کە بەکارهێنراون و ئەو تەکنیکانەی کە لە دروستکردنی کارە هونەریەکەدا بەکارهێنراون. چۆن توخمە سروشتییەکان لەناو پارچەکەدا یەکخراون؟ چ شێوازێک بەکارهێنرا بۆ دڵنیابوون لەوەی کارە هونەریەکان بە هاوئاهەنگی لەگەڵ ژینگەدا کارلێک بکەن؟
ب. ڕەچاوکردنی فەزایی: لێکۆڵینەوە بکە کە چۆن کارە هونەریەکان فەزا بەکاردەهێنن. ئایا زاڵ دەبێت بەسەر دیمەنەکەدا یان بە شێوەیەکی نادیار تێکەڵ دەبێت؟ چۆن تێڕوانینی بینەر بۆ فەزای دەوروبەر دەگۆڕێت؟
٣- شیکاری چەمکی:
ا. بابەت و بیرۆکەکان: ئەو بابەتانە دەستنیشان بکە کە لە کارە هونەریەکەدا لێکۆڵینەوەیان لەسەر کراوە. ئایا کۆمێنتکردنە لەسەر سروشت، کاریگەری مرۆڤ لەسەر ژینگە، یان شتێکی تر؟ هونەرمەند هەوڵی گەیاندنی چ بیرۆکە یان چەمکێک دەدات؟
ب. هێما و مێتافۆر: لێکۆڵینەوە لە هەر هێمایەک یان مێتافۆرێک بکە کە لە کارە هونەریەکەدا هەبێت. زۆرجار هونەرمەندان بۆ گەیاندنی مانای قووڵتر سەبارەت بە سروشت، ژیان، یان کۆمەڵگا، سیمبۆلیزم بەکاردەهێنن.
٤- پێشوازی ڕەخنەگرانە:
ا. گرنگی هونەری: هەڵسەنگاندنی گرنگی کارە هونەریەکان لە چوارچێوەی جەستەی کارەکانی هونەرمەند و کاریگەرییەکانی لەسەر بزووتنەوەی هونەری ژینگەیی.
ب. پێداچوونەوەی ڕەخنەگران: بزانە ڕەخنەگرانی هونەر و زانایان سەبارەت بە کارە هونەرییەکە چییان وتووە. بە تێپەڕبوونی کات چۆن وەرگیراوە؟ ئایا بۆچوونەکان سەبارەت بە گرنگی یان ماناکەی گۆڕاون؟
٥- کارلێک و کاریگەریی بینەر:
ا. ئەزموونی بینەر: بیر لەوە بکەرەوە کە بینەران چۆن کارلێک لەگەڵ کارە هونەرییەکان دەکەن. ئایا هەست یان بیرکردنەوەی تایبەت دەوروژێنێت؟ خەڵک چۆن وەڵامی ئەو کارە دەدەنەوە؟
ب. کاریگەری ژینگەیی: لێکۆڵینەوە لە کاریگەرییە ئیکۆلۆژییەکانی کارە هونەرییەکە. ئایا هۆشیاری ژینگە یان هەوڵەکانی پاراستن بەرەوپێش دەبات؟ ئایا بەشدارییەکی ئەرێنی لە ئیکۆسیستەمی ناوخۆییدا دەکات؟
٦- شیکاری بەراوردکاری:
بەراوردکردن لەگەڵ بەرهەمەکانی تر: بەراوردکردنی کارە هونەریەکان لەگەڵ پارچە هونەرییە ژینگەییەکانی تر یان کارە هونەریەکانی بزووتنەوەی جیاواز. چۆن جیاوازە یان لەگەڵ بەرهەمە هاوشێوەکاندا یەکدەگرێتەوە؟ چ توخمێکی ناوازە جیای دەکاتەوە؟
٧- ڕەنگدانەوەی کەسی:
وەڵامی کەسی: بیر لە وەڵامی خۆت بکەرەوە بۆ کارە هونەرییەکە. چ هەستێک یان بیرکردنەوەیەک دەورووژێنێت؟ چۆن تەحەدای تێگەیشتنت لە سروشت و هونەر دەکات یان فراوانتر دەکات؟
بە ئەنجامدانی شیکارییەکی ڕەخنەگرانە بە بەکارهێنانی ئەم لایەنانە، مرۆڤ دەتوانێت تێگەیشتنێکی گشتگیر لە هونەری ژینگەیی بەدەستبهێنێت، تاکو گرنگییە هونەری، کولتووری و ژینگەییەکانی بەرز بنرخێنێت.
٨- گرنگی مێژوویی و پەرەسەندن:
پەرەسەندنی بزووتنەوەکە: هونەری ژینگەیی بەدرێژایی دەیان ساڵ چۆن پەرەی سەندووە؟ ئایا گۆڕانکارییەکی بەرچاو لە تەکنیکەکان، بابەتەکان، یان ئایدۆلۆژیاکاندا هەیە؟ چ ڕووداوێکی مێژوویی یان گۆڕانکارییەکی کۆمەڵایەتی کاریگەری لەسەر ڕێڕەوی هونەری ژینگەیی هەبووە؟
: ٩- مەبەستی هونەرمەند
لێدوانی هونەرمەند: شیکاری هەر لێدوانێک، چاوپێکەوتنێک، یان نووسینێکی هونەرمەند سەبارەت بە کارە هونەرییەکە. چۆن مەبەستی هونەرمەند لەگەڵ لێکدانەوەکانی بینەردا دەگونجێت؟ ئایا ناتەبایی لە نێوان پەیامی مەبەست و پەیامی هەستپێکراودا هەیە؟
١٠- بەردەوامیی و ڕەچاوکردنی ئەخلاقی:
ا. پراکتیزە بەردەوامەکان: هەڵسەنگاندنی بەردەوامیی ئەو کەرەستە بەکارهێنراوانە. ئایا هونەرمەند کەرەستە و شێوازی دۆستی ژینگە بەکاردەهێنێت؟ چۆن کارە هونەریەکان پەرە بە پراکتیزەکردنی بەردەوام یان ئەخلاقی ژینگەیی دەدات؟
ب. هەستیاری کولتووری: بیر لەوە بکەرەوە کە ئایا کارە هونەرییەکە بە ڕێزەوە لەگەڵ کولتوورە ڕەسەنەکان و کۆمەڵگا ناوخۆییەکان بەشدارە. ئایا دان بە زانست و پراکتیزە نەریتییەکانی پەیوەست بە ژینگەوە دەنێت و ڕێزیان لێدەگرێت؟
١١- پەیوەندییەکانی نێوان زانستەکان:
ا. هاوکاری زانستی: ئەو نموونانە بکۆڵەرەوە کە هونەرمەندانی ژینگە لەگەڵ زانایان یان توێژەرانی ژینگە هاوکاری دەکەن. ئەم هاوکارییە نێوان زانستە چۆن قووڵی و وردی چەمکە ئیکۆلۆژییەکانی کارە هونەرییەکە بەرز دەکاتەوە؟
ب. کاریگەرییەکانی نێوان دیسیپلینەکان: کاریگەرییەکانی دیسیپلینەکانی دیکەی وەک ئەدەب، فەلسەفە، یان زانست لەبەرچاو بگرن. ئەم پەیوەندییە نێوان زانستانە چۆن چوارچێوەی چەمکی کارە هونەرییەکە دەوڵەمەند دەکەن؟
١٢- لایەنە کاتیەکان:
گۆڕانکارییە کاتیەکان: بۆ ئەو کارە هونەریانەی کە بۆ گۆڕانکاری بە تێپەڕبوونی کات داڕێژراون، ئەم گۆڕانکاریانە بەڵگەنامە و شیکاری بکەن. چۆن مانای کارە هونەرییەکە دەگۆڕێت لەگەڵ کارلێککردنی لەگەڵ توخمە سروشتییەکان و گۆڕانکاری بەسەردا دێت؟ ئەم کاتیبوونە ئاماژەیە بۆ چی؟
١٣- کاریگەری کۆمەڵایەتی و کولتووری:
ا. بەشداریکردنی کۆمەڵگا: هەڵسەنگاندنی بەشداریکردنی کۆمەڵگە ناوخۆییەکان لە دروستکردن و پاراستنی کارە هونەرییەکان. ئایا کارە هونەریەکان هەستی کۆمەڵایەتی و بەڕێوەبردنی ژینگەیی پەروەردە دەکەن؟
ب. پەروەردە و هۆشیاری: ڕەچاوکردنی ڕۆڵی کارە هونەریەکان لە پەروەردە و بەرزکردنەوەی هۆشیاری ژینگەیی. چۆن بەشدارە لە تێگەیشتنی گشتی لە پرسە ئیکۆلۆژییەکان؟
٧- میرات و کاریگەری:
ا. کاریگەری لەسەر هونەرمەندانی هاوچەرخ: لێکۆڵینەوە بکە کە چۆن کارەکانی هونەرمەند کاریگەرییان لەسەر نەوەکانی دواتری هونەرمەندانی ژینگەپارێز هەبووە. ئایا شوێنەواری ئەم کاریگەرییە لە کارەکانی هونەرمەندەکانی دیکەی هاوچەرخدا دیارە؟
ب. میرات لە مێژووی هونەردا: بیرکردنەوە لە شوێنی کارە هونەریەکان لە مێژووی هونەردا. چۆن بەشداری کردووە لە داڕشتنی گوتار لە دەوری هونەری ژینگەیی، چ لە کاتی دروستبوونیدا و چ لە چاوپێکەوتنی پاشگەزبوونەوەدا؟
شیکارییەکی ڕەخنەیی گشتگیر بۆ هونەری ژینگەیی بریتییە لە گەڕان بەدوای ئەم لایەنە هەستیارانەدا، تێگەیشتنێکی قووڵتر لە گرنگی کارە

هونەرییەکە، پەیوەندییەکەی لەگەڵ ژینگە و کاریگەرییەکانی لەسەرە

ھونەری ھاوجەرخ

نووسینی : چالاک لەتیف

هونەری هاوچەرخ ئاماژە بەو کردارە هونەرییە ئێستا و پەرەسەندووە دەکات کە ڕەنگدانەوەی چوارچێوەی کولتووری، کۆمەڵایەتی و تەکنۆلۆژی سەردەمی ئێستایە. ئەم بزووتنەوە هونەرییە هەمەجۆر و داینامیکییە لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا سەریهەڵدا و بەردەوام لە پەرەسەندندایە، بە تێکەڵکردنی چەندین ناوەند و شێواز و ڕێبازی بیرۆکەیی.

هونەرمەندە هاوچەرخەکان زۆرجار ماددەی نائاسایی و تەکنەلۆژیای نوێ و تەکنیکە داهێنەرەکان دەدۆزنەوە. بابەتەکانی هونەری هاوچەرخ دەکرێت لە کێشە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکانەوە بۆ چیرۆکی کەسیی مەودایەک هەبێت، و سنوورەکانی نێوان شێوە هونەرییە جیاوازەکان لەوانەیە تێکبدات، لەوانە وێنەکێشان، پەیکەرسازی، دامەزراندن، نمایشکردن و میدیای دیجیتاڵ.

سروشتی هونەری هاوچەرخ هاندەری تاقیکردنەوە و بەرەنگاربوونەوەی یاسا نەریتییەکانە، کە مەودایەکی فراوان لە دەربڕینە هونەرییەکان بەهێز دەکات کە لەگەڵ ئاڵۆزییەکانی جیهانی مۆدێرندا بەشدارن

ئەو هونەرمەندانەی لە دیمەنی هونەری هاوچەرخدا کار دەکەن زۆرجار میدیای جۆراوجۆر دەدۆزنەوە، وەک وێنەکێشان، پەیکەرسازی، فۆتۆگرافی، ڤیدیۆ، نمایش و هونەری دامەزراندن. سنوورەکانی نێوان شێوە هونەرییە جیاوازەکان زۆرجار تێکدەدرێن، و جەخت دەکرێتەوە لەسەر پاڵنانی سنوورەکان و پرسیارکردنی یاساکان و بەشداریکردن لەگەڵ بینەر لەسەر ئاستی ڕۆشنبیری و سۆزداری

ڕخنەی هونەری هاوچەرخ

1- هەندێک لە هونەرە هاوچەرخەکان ڕەخنەیان لێ دەگیرێت بەوەی کە هاندەرن یان شۆککەرن تەنها لەبەر سەرنجدان، بەبێ ئەوەی پێویست بکات تێڕوانینێکی قووڵ پێشکەش بکەن یان بەشدارییەکی واتادار بکەن لە گفتوگۆی هونەریدا

2- جیاکردنەوەی نەریت: ڕەخنەگران لەوانەیە مشتومڕ بکەن لەسەر ئەوەی کە هونەری هاوچەرخ، لە گەڕان بەدوای داهێناندا، هەندێک جار دەتوانێت زۆر بە شێوەیەکی ڕیشەیی لە نەریتە هونەریە دامەزراوەکان جیاببێتەوە، کە دەبێتە هۆی نەبوونی بەردەوامی

3-بازرگانی و ئاڕاستەکان: ڕەخنە هەیە لەسەر کاریگەری بازاڕی هونەر و ئاڕاستەکانی هونەر لە هونەری هاوچەرخدا. هەندێک دەڵێن هێزەکانی بازاڕ دەتوانن هونەرمەندان ڕابکێشن بەرەو دروستکردنی کارێک کە دەفرۆشرێت لەجیاتی ئەوەی سنووری داهێنەرانە پاڵ پێوە بنێن.

4- فۆکەسی چەمکی بەرامبەر جوانکاری: جەختکردنەوە لەسەر بیرۆکە بیرۆکەییەکان لە هەندێک لە هونەری هاوچەرخدا دەتوانێت ببێتە هۆی پشتگوێخستنی تایبەتمەندییە جوانکارییەکان. هەندێک لە ڕەخنەگران دەڵێن کە لایەنی ڕۆشنبیری لەوانەیە سێبەری ڕەخنەی بینراو بکات.

5-
نەبوونی توانای دەستگەیشتن: ڕەخنەگران دەڵێن کە هەندێک لە هونەری هاوچەرخ لەوانەیە زەحمەت بێت بۆ خەڵکی گشتی بۆ تێگەیشتن یان پێزانین بەهۆی سروشتی ئەبستراکتی یان چەمکە ئاڵۆزەکەیەوە

چەمکی "جوانی" لە هونەری هاوچەرخدا بابەتییە و لە نێوان تاکەکاندا جیاوازە. هونەرمەندانی هاوچەرخ زۆرجار بەرەنگاری چەمکە نەریتییەکانی جوانی دەبنەوە و جوانکاری جۆراوجۆر دەدۆزنەوە. جوانی لە هونەری هاوچەرخدا دەتوانرێت ببینرێت:

1- جوانی بیرۆکەیی: هەندێک لە هونەرمەندان جەخت لەسەر جوانی بیرۆکەکان دەکەنەوە و بەرەنگاری بینەران دەبنەوە بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی ڕەخنەگرانە بیر بکەنەوە و لە ڕووی ڕۆشنبیرییەوە بەشداری لە کارە هونەریەکاندا بکەن

2- هەمەجۆری جوانکاری: هونەری هاوچەرخ مەودایەکی فراوان لە شێواز و مامناوەند لەخۆ دەگرێت، ڕێگە بە لێکدانەوەیەکی هەمەجۆری جوانی دەدات کە لە یاسا نەریتییەکان زیاتر دەڕوات

3- کاریگەری هەستیاری: جوانی لە هونەری هاوچەرخدا دەتوانرێت لە وەڵامی هەستییەوە وەربگیرێت. هونەرمەندان زۆرجار ئامانجیان پەیوەندیکردنە لەگەڵ بینەران لە ئاستێکی قووڵی کەسیدا.

4- لێکۆڵینەوەی کۆمەڵایەتی: هونەرێک کە کێشە کۆمەڵایەتییەکان چارەسەر دەکات یان بەرەنگاری نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان دەبێتەوە دەتوانرێت بە جوان سەیر بکرێت بەهۆی کاریگەری و پەیوەندییەکەی لە ڕەنگدانەوەی ئاڵۆزییەکانی جیهان

5-ئەزموونی بابەتی: جوانی زۆرجار وەک ئەزموونێکی بابەتی و کەسی دەبینرێت، لەگەڵ هەر بینەرێک هەستی جوانی خۆی لە کارێکی هونەریدا دەدۆزێتەوە

چالاک لطیف رشید
27\12\2023

Institutional Critique Art Movement
بزووتنەوەی هونەری ڕەخنەی دامەزراوەیی

نووسینی : مامۆستا قادر میرخان

ڕەخنەی دامەزراوەیی بزووتنەوەیەکی هونەرییە کە لە کۆتاییەکانی شەستەکان و سەرەتای حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا سەریهەڵدا، بە پلەی یەکەم لە ئەمریکا. ئەم بزووتنەوەیە بە پرسیارکردن و تەحەدای هونەرمەندانی ئەو پێکهاتە دامەزراوەییانەی کە جیهانی هونەر لە قاڵب دەدەن و پێناسەی دەکەن، تایبەتمەندە. زۆرجار هونەرمەندانی ڕەخنەی دامەزراوەیی بە وردی لە مۆزەخانە و گەلەری و دامەزراوە هونەریەکانی دیکە دەکۆڵنەوە، بەدواداچوون بۆ ئەو سیستەمی دەسەڵات و کۆنترۆڵکردن و ئایدۆلۆژیایانە دەکەن کە کاریگەرییان لەسەر بەرهەمهێنانی هونەری و نمایشکردن و پێشوازیکردن هەیە.

تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی بزووتنەوەی هونەری ڕەخنەی دامەزراوەیی بریتین لە:

١- پشکنینی ڕەخنەیی دامەزراوەکان:
هونەرمەندانی ڕەخنەی دامەزراوەیی بەشداری لە پشکنینی ڕەخنەگرانەدا دەکەن بۆ دامەزراوە هونەریەکانی وەک مۆزەخانە، گەلەری و قوتابخانەی هونەر. ئەوان ئەو میکانیزمانە دەخەنە ژێر پرسیارەوە کە جیهانی هونەر بەڕێوەدەبەن، لەوانە بڕیاری کیورەیتە، داینامیکی بازاڕی هونەر و کاریگەریی کۆکەرەوەکان.
٢- پلەبەندییە چالاکەکان:
ئەو هونەرمەندانەی کە پەیوەندییان بە ڕەخنەی دامەزراوەییەوە هەیە، تەحەدای پێکهاتە پلەبەندییەکانی ناو جیهانی هونەر دەکەن. دەسەڵاتی کیورەیتە و بەڕێوەبەر و کەسایەتییەکانی دیکە کە دەسەڵاتیان لەناو دامەزراوەکاندا هەیە، دەخەنە ژێر پرسیارەوە. ئەمەش پرسیارکردن لە شێوازی هەڵبژاردن، پیشاندان و بەهادان بە کارە هونەریەکان دەگرێتەوە.
٣- هونەری تایبەت بە سایت:
زۆرێک لە کارە هونەریەکانی ڕەخنەی دامەزراوەیی تایبەتن بە شوێنەکان، واتە لە وەڵامی زەمینەیەکی دامەزراوەیی تایبەتدا دروست دەکرێن. ڕەنگە هونەرمەندان فەزای فیزیکی گەلەرییەک یان مۆزەخانەیەک وەک خودی میدیۆمێک بەکاربهێنن، کە سەرنج ڕاکێشبن بۆ دینامیکی هێز لەناو ئەو فەزایەدا.
٤- کارلێککردن و بەشداریکردن:
هەندێک لە بەرهەمەکانی ڕەخنەی دامەزراوەیی بانگهێشتی بەشداریکردن یان کارلێکی بینەر دەکەن. ئەم بەشداریکردنە زۆرجار بە مەبەستی هاندانی بینەرانە بۆ بیرکردنەوە لە ڕۆڵی خۆیان لە چوارچێوەی دامەزراوەیی و پرسیارکردن لە ڕۆڵی پاسیڤی نەریتی بینەر.
٥- ڕەخنەی میدیایی:
زۆرجار ڕەخنەی دامەزراوەیی لە فەزای فیزیکی زیاتر درێژ دەبێتەوە و ڕەخنەیەک لە میدیاکان دەگرێتەوە کە زانیاری دەربارەی هونەر بڵاودەکەنەوە. ڕەنگە هونەرمەندان پرسیار بکەن کە چۆن هونەر لە بڵاوکراوەکان و پێداچوونەوە و فۆرمەکانی تری پەیوەندیکردن لەناو جیهانی هونەردا نوێنەرایەتی دەکرێت.
٦- زەمینەی مێژوویی:
ڕەخنەی دامەزراوەیی لە سەردەمی هەڵچوونی کۆمەڵایەتی و سیاسیدا سەریهەڵدا و زۆرێک لە هونەرمەندەکانی پەیوەست بەم بزووتنەوەیە لە ژێر کاریگەری بزووتنەوە بەرفراوانەکانی وەک هونەری چەمکی و مینیمالیزمدا بوون. شەڕی ڤێتنام و ململانێی مافە مەدەنییەکان و پرسە کۆمەڵایەتییەکانی دیکەی ئەو سەردەمە بەشدارییان لە کەشوهەوای پرسیارکردن لە دەسەڵات و تەحەداکردنی سیستەمی دامەزراوەکاندا کرد.
٧- هونەرمەندانی دیار:
هونەرمەندە دیارەکانی کە پەیوەندییان بە ڕەخنەی دامەزراوەییەوە هەیە بریتین لە هانس هاک، مارسێل برودتاێرس، دانیال بورن و ئەندریا فرایزەر. ئەم هونەرمەندانە کارگەلێکیان دروست کردووە کە ڕاستەوخۆ ڕووبەڕووی چوارچێوەی دامەزراوەیی جیهانی هونەر دەبنەوە و تەحەدای دەکەن.
بە گشتی ڕەخنەی دامەزراوەیی هەوڵدەدات ئەو پێکهاتانە ئاشکرا بکات و هەڵبوەشێنێتەوە کە کاریگەرییان لەسەر دروستکردن و نمایشکردن و لێکدانەوەی هونەر هەیە. بینەران هان دەدات کە داینامیکی دەسەڵات کە لە دامەزراوە هونەرییەکاندا هەیە، بخەنە ژێر پرسیارەوە و کاریگەرییە کۆمەڵایەتییە فراوانەکانی ئەم پێکهاتانە لەبەرچاو بگرن.

ا- هانس هاک:
زۆرجار هانس هاک بە پێشەنگی ڕەخنەی دامەزراوەیی دادەنرێت. کارەکانی وەک "شاپۆلسکی و هاوکارانی مانهاتن ڕیاڵ ئیستێت هۆڵدینگز، سیستەمێکی کۆمەڵایەتی کاتی ڕاستەقینە، لە یەکی ئایاری ١٩٧١ەوە"، لێکۆڵینەوەی لە پەیوەندییەکانی نێوان دامەزراوە هونەریەکان و پێکهاتە ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان کردووە. ڕێبازی هاک بە پابەندبوون بە ئاشکراکردنی سیستەم و پەیوەندییە شاراوەکان تایبەتمەند بوو.
ب- مارسێل برودتاێرس:
مارسێل برودتاێرس، هونەرمەندێکی بەلجیکی، لە ڕێگەی بەرهەمەکەیەوە (مۆزەخانەی هونەری مۆدێرن، بەشی هەڵۆکان) پەیوەندی بە ڕەخنەی دامەزراوەییەوە کرد. برودتاێرز مۆزەخانەیەکی خەیاڵی لەناو مۆزەخانەیەکدا دروستکرد، پرسیاری لە سروشتی دامەزراوە هونەریەکان و شێوازی پۆلێنکردن و نمایشکردنی کارە هونەریەکانی کرد.
ج- دانیال بورن:
دانیال بورن بە بەکارهێنانی هێڵەکان ناسراوە، زۆرجار لە نێوان سپی و ڕەنگێکی قەڵەمدا دەگۆڕدرێن، وەک زمانێکی بینراو بۆ پرسیارکردن لە چوارچێوەی دامەزراوەیی. کارەکەی "کارکردی ستۆدیۆ" بریتی بوو لە داپۆشینی دیوارەکانی گەلەرییەک بە هێڵە واژۆکراوەکانی، سەرنج ڕاکێش بۆ خودی فەزای گەلەرییەکە و تەحەدای ڕۆڵی نەریتی ستۆدیۆی هونەرمەند.
د- دامەزراندنە تایبەتەکانی سایت:
زۆرێک لە کارە هونەریەکانی ڕەخنەی دامەزراوەیی بە شێوەیەک دیزاین کراون کە تایبەت بن بە فەزای پێشانگاکە. هونەرمەندان ئینستەڵەیشن دروست دەکەن کە وەڵامی تەلارسازی، مێژوو، یان کارکردی دامەزراوەیەکی دیاریکراو دەدەنەوە. ئەم ڕێبازە زۆرجار تەحەدای ئەو بێلایەنی و بابەتییە دەکات کە فەزای هونەری گریمانەیان کردووە.
ه :
ئەندریا فرایزەر بە نمایش و ئینستەڵەیشنەکانی ناسراوە کە ڕەخنە لە پێکهاتە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکانی جیهانی هونەر دەگرێت. فرایزەر لە کارەکەیدا "گرینگترین شتەکانی مۆزەخانە: قسەی گەلەرییەک"، گەشتێکی تەنزئامێزی ڕێنماییکراوی لە مۆزەخانەی هونەری فیلادلفیا ئەنجامدا، کە تیشکی خستە سەر داینامیکی دەسەڵات و پلەبەندییە کۆمەڵایەتییەکان لەناو مۆزەخانەکاندا.
و- زمان و نیشانەزانیی:
هەندێک لە بەرهەمەکانی ڕەخنەی دامەزراوەیی زمان و نیشانەناسی بەکاردەهێنن بۆ وێرانکردنی ئەو بەلاغە و زاراوەی کە دامەزراوە هونەریەکان بەکاریدەهێنن. ئەم ڕەخنەی زمانەوانییە سەرنج بۆ داینامیکی دەسەڵات ڕادەکێشێت کە لە زمانی گوتاری هونەریدا چەسپاوە.
ز- خۆڕاگری دامەزراوەیی:
هەروەها ڕەخنەی دامەزراوەیی بووەتە هۆی ئەوەی خودی دامەزراوە هونەرییەکان خۆیان بە خۆڕاگرییەوە سەرقاڵ بکەن. هەندێک لە مۆزەخانە و گەلەرییەکان بیرۆکەکانی بزووتنەوەکەیان لە باوەش گرتووە و لە پراکتیک و بەرنامەسازییەکانیاندا جێگیریان کردووە.
ح- میرات و کاریگەری:
بیرۆکە و ستراتیژییەکانی ڕەخنەی دامەزراوەیی بەردەوامن لە کاریگەریکردن لەسەر هونەری هاوچەرخ. زۆرێک لە هونەرمەندان ئەمڕۆ بەدواداچوون بۆ بابەتگەلێکی هاوشێوە دەکەن، ڕۆڵی دامەزراوەکان دەخەنە ژێر پرسیارەوە، پێکهاتەکانی دەسەڵات تەحەدا دەکەن و خەریکی کاریگەرییە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکانی بەرهەمهێنان و نمایشکردنی هونەر دەبن.
بە کورتی ڕەخنەی دامەزراوەیی وەک بزووتنەوەیەکی بەرچاو و کاریگەر دەمێنێتەوە کە کاریگەرییەکی بەردەوامی لەسەر شێوازی هەستکردن و کارلێکی هونەرمەندان و بینەر لەگەڵ دامەزراوە هونەرییەکان هەبووە. بەردەوامە لە ئیلهامبەخشین بۆ لێکۆڵینەوەی ڕەخنەگرانە لەو پێکهاتانەی کە جیهانی هونەر و کۆمەڵگا بەگشتی لە قاڵب دەدەن.

شیکاری ڕەخنەگرانە
١- داینامیکی هێز و دەسەڵات:
لایەنێکی سەرەکی ڕەخنەی دامەزراوەیی لێکۆڵینەوەیە لە داینامیکی دەسەڵات لەناو جیهانی هونەردا. ڕەخنەگران دەڵێن کە بزووتنەوەکە بە شێوەیەکی کاریگەر تەحەدای دەسەڵاتی کیورەیتەرەکان و بەڕێوەبەرانی مۆزەخانەکان و کەسایەتییەکانی دیکە دەکات کە بە شێوەیەکی نەریتی کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر هەڵبژاردن و پێشانگە و لێکدانەوەی کارە هونەریەکان هەبووە. ڕەخنەی دامەزراوەیی بە ئاشکراکردنی ئەم پێکهاتانەی دەسەڵات، هاندەری هەڵسەنگاندنەوەیە بۆ ئەوەی کێ دەسەڵاتی پێناسەکردن و چەسپاندنی هونەری هەیە.
٢- زەمینەی کۆمەڵایەتی و سیاسی:
ڕەخنەی دامەزراوەیی لە سەردەمی گۆڕانکارییەکی بەرچاوی کۆمەڵایەتی و سیاسیدا لە کۆتاییەکانی شەستەکان و سەرەتای حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا سەریهەڵدا. هەندێک لە شیکارییەکان جەخت لەسەر پەیوەندیی بزووتنەوەکە بە گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییە فراوانەکانەوە دەکەنەوە، لەوانە هەستی دژە دامەزراوەیی، ناڕەزایەتییەکان دژی شەڕی ڤێتنام و بزووتنەوەکانی مافە مەدەنییەکان. ئەم کۆنتێکستکردنە جەخت لەسەر ڕۆڵی بزووتنەوەکە دەکاتەوە لە ڕەنگدانەوە و وەڵامدانەوەی کەشوهەوای سیاسی سەردەمی خۆی.
٣- دووبارە چەمکسازی فەزا:
زۆرێک لە کارە هونەریەکانی ڕەخنەی دامەزراوەیی سەرنج دەخەنە سەر فەزای فیزیکی و چەمکی دامەزراوەی هونەری. ڕەخنەگران دەڵێن کە ئەم هونەرمەندانە بە چەمکسازیی فەزای گەلەری یان مۆزەخانە، بینەران ناچار دەکەن بە پەیوەندی خۆیان لەگەڵ ژینگە و کارە هونەریەکانی ناوەوەدا بچنەوە. ئەم خەیاڵکردنەوە فەزاییە بەشدارە لە ڕەخنەیەکی فراوانتر لە نۆرمەکانی دامەزراوەیی.
٤- کارلێککردن و بەشداریکردنی بینەر:
جەختکردنەوە لەسەر کارلێککردن و بەشداریکردنی بینەر لەناو کارە هونەریەکانی ڕەخنەی دامەزراوەیی زۆرجار وەک جیابوونەوەیەک لە بەشداریکردنی پاسیڤی نەریتی لەگەڵ هونەردا سەیر دەکرێت. ڕەخنەگران پێشنیاری ئەوە دەکەن کە بینەران بەشداری پرۆسەی هونەر بکەن، بەمەش ئەم بەرهەمانە نەک تەنها تەحەدای ڕۆڵی ئاسایی هونەرمەندان و بینەر دەکەن بەڵکو هاندەری ڕوانگەیەکی دیموکراسیتر و گشتگیرتر دەبن بۆ هونەر.
٥- ڕەخنەی میدیا و پەیوەندی:
هەندێک لە شیکارییەکان تیشک دەخەنە سەر لێکۆڵینەوەی بزووتنەوەکە لە میدیای پەیوەست بە هونەر، لەوانەش پێداچوونەوە، کەتەلۆگ و کەرەستەی بانگەشە. زۆرجار هونەرمەندانی ڕەخنەی دامەزراوەیی سەرنجیان بۆ ئەو ڕێگایانەی کە زانیارییەکان سەبارەت بە هونەر بڵاودەکەنەوە و کاریگەرییەکانی لەسەر داڕشتنی تێڕوانینی گشتی ڕادەکێشن. ئەم ڕەخنەیە لە فەزای فیزیکیدا زیاتر درێژ دەبێتەوە بۆ ئەوەی گێڕانەوەی کولتووری فراوانتر لەبەرچاو بگرێت کە لە ڕێگەی فۆرمە جۆراوجۆرەکانی پەیوەندییەوە بنیات نراون.
٦- بەدامەزراوەییکردنی ڕەخنە:
باسێکی نوانس سەبارەت بە پارادۆکسی دامەزراوەییکردنی ڕەخنە لەناو دامەزراوە هونەرییەکاندا هەیە. ڕەخنەگران پرسیار دەکەن کە ئایا تێکەڵکردنی ڕەخنەی دامەزراوەیی لە پراکتیکەکانی هونەری سەرەکیدا دەبێتە هۆی بێلایەنکردنی توانای وێرانکارییەکەی؟ سەرکەوتنی بزووتنەوەکە لە کاریگەریکردن لەسەر گۆڕانکاری دامەزراوەیی لە بەرامبەر مەترسییەکانی هاوبەشی هەڵبژاردن و ئیستیعاب کردندا سەنگ دەکرێت.
٧- میرات و پەیوەندی هاوچەرخ:
هەندێک لە ڕەخنەگران کاریگەرییە بەردەوامەکانی ڕەخنەی دامەزراوەیی لەسەر پراکتیکەکانی هونەری هاوچەرخ دەکۆڵنەوە. ئەوان لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن نەوەکانی دواتری هونەرمەندان بەردەوامن لە بەشداریکردن لەگەڵ بابەت و ستراتیژی هاوشێوە. پرسیار لەبارەی کاریگەریی دەستێوەردانەکانی بزووتنەوەکە و ئایا هەڵوێستی ڕەخنەیی ئەو بزووتنەوەیە هانی گۆڕانکاری بەرجەستەی لەناو دامەزراوە هونەرییەکاندا داوە؟
٨- کاریگەرییە ئەخلاقییەکان:
هەروەها ڕەچاوکردنی ئەخلاقی لە باسەکاندا سەبارەت بە ڕەخنەی دامەزراوەیی دەوروژێنرێت. ڕەخنەگران لە بەرپرسیارێتی ئەخلاقی ئەو هونەرمەندانە دەکۆڵنەوە کە کارکردنی ناوەوەی دامەزراوەکان ئاشکرا دەکەن و پرسیار دەکەن کە ئایا ئەم جۆرە ئاشکراکردنانە ڕەنگە ببێتە هۆی چاکسازی ئەرێنی یان زیانێکی ئەگەری. ئەم ڕەهەندە ئەخلاقییە ئاڵۆزی بۆ هەڵسەنگاندنی بەشداری و دەرئەنجامەکانی بزووتنەوەکە زیاد دەکات.
لە کۆتاییدا، شیکارییە ڕەخنەییەکانی ڕەخنەی دامەزراوەیی زۆرجار لەسەر کاریگەرییەکانی لەسەر پێکهاتەکانی دەسەڵات، چوارچێوەی کۆمەڵایەتی و سیاسی، ڕێکخستنەوەی فەزایی، بەشداریکردنی بینەر، ڕەخنەی میدیا، تەحەددیاتی دامەزراوەییکردن، میراتی بەردەوامی و ڕەچاوکردنی ئەخلاقییە. ئەم باسانە بەشدارن لە تێگەیشتنێکی هەمەلایەنە لە گرنگی بزووتنەوەکە لەناو چوارچێوەی مێژوویی و کولتووری هونەری فراوانتردا.

هونەری ئینتەرنێت (Net art)
بزووتنەوەی هونەری

نووسینی :- مامۆستا قادر میرخان 

هونەری تۆڕ کە بە هونەری ئینتەرنێتیش ناسراوە، بزووتنەوەیەکی هونەرییە کە لە ساڵانی نەوەدەکاندا بە بەکارهێنانی بەربڵاوی ئینتەرنێت سەریهەڵدا. فۆرمەکانی جۆراوجۆری هونەر لەخۆدەگرێت کە پلاتفۆرمە ئۆنلاینەکان، تۆڕەکان و تەکنەلۆژیا دیجیتاڵییەکان وەک میدیای دەربڕینی هونەری بەکاردەهێنن. هونەری تۆڕ تەحەدای چەمکە تەقلیدییەکانی هونەر دەکات بە گەڕان بەدوای توانای ئینتەرنێت بۆ داهێنان و کارلێککردن و پەیوەندیکردن.

زۆرجار هونەرمەندانی نێت کارگەلێک دروست دەکەن کە کارلێککارانە و لەسەر بنەمای مالتیمیدیا و بەشداریکردنن، سنوورەکانی نێوان هونەرمەند و کارە هونەریەکان و بینەر کاڵ دەکەنەوە. ئەم کارە هونەریانە دەتوانن شێوەی ماڵپەڕ، نمایشی ئۆنلاین، ئینستەڵەیشنی دیجیتاڵی، ئەنیمەیشن، یاری، یان هونەری بنەمادار بە نەرمەکاڵا وەربگرن.

هەندێک لە تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی هونەری تۆڕ بریتین لە:

١- کارلێککردن: زۆرجار بینەران دەتوانن لەگەڵ پارچە هونەرییە تۆڕەکاندا بەشداری بکەن، کاریگەرییان لەسەر دروستکردن یان پەرەسەندنی کارە هونەرییەکە هەبێت یان بەشداری بکەن.
٢- میدیای دیجیتاڵی: زۆر پشت بە تەکنەلۆژیای دیجیتاڵی و ئینتەرنێت وەک میدیای سەرەکی خۆی دەبەستێت.
٣- گەڕان بەدوای کولتوری ئینتەرنێت: زۆرجار هونەرمەندانی تۆڕ کۆمێنتیان لەسەر کولتوور و سیاسەت و پرسەکانی باوی جیهانی ئۆنلاین یان ڕەنگدانەوەیان هەیە.
٤- سروشتی کاتی: هەندێک پارچە هونەری تۆڕ بە مەبەست ڕاگوزەرن، چەمکی هەمیشەیی لە کایەی دیجیتاڵیدا دەخەنە ژێر پرسیارەوە.
هونەری تۆڕ بە دیموکراتیزەکردنی دروستکردن و دابەشکردنی هونەر، هەروەها پرسیارکردن لە چەمکە دامەزراوەکانی خاوەندارێتی و نووسەری، تەحەدای جیهانی هونەری نەریتی دەکات. کاریگەرییەکەی بەردەوامە لە پەرەسەندن لەگەڵ پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا، فۆڕمی نوێی دەربڕینی هونەری لە دیمەنی دیجیتاڵیدا لە قاڵب دەدات.

هونەری تۆڕ لە ساڵانی نەوەدەکاندا سەریهەڵدا شانبەشانی زیادبوونی دەستڕاگەیشتن بە ئینتەرنێت بۆ خەڵک. هونەرمەندان دەستیان کرد بە تاقیکردنەوە لەسەر وێب وەک میدیای دەربڕینی داهێنەرانە، بەدواداچوونیان بۆ تواناکانی کرد لە دەرەوەی مەبەستی سەرەتایی وەک ئامرازێکی پەیوەندیکردن. لێرەدا چەند وردەکارییەکی زیادە سەبارەت بە هونەری تۆڕ دەخەینەڕوو:

١- داهێنانی تکنەلۆژی: هونەرمەندانی تۆڕ داهێنانە تەکنۆلۆژییەکان بەکار دەهێنن، کەڵک لە (ئێچ تی ئێم ئێڵ) و(جاڤا سکریپت) و(فلاش) وزمانەکانیتری بەرنامەسازی بەکار دەهێنن بۆ دروستکردنی ئەزموونی کارلێککارانە ودینامیکی ئۆنلاین. ئەم تەکنەلۆژیایانە ڕێگە بە ئەنیمەیشن وتوخمەکانی ماڵتیمیدیا و کارلێکی بەکارهێنەر دەدەن، ئەمەش بەشداریکردنی بینەر لەگەڵ کارە هونەرییەکان بەرز دەکاتەوە.

٢- شرۆڤەی کۆمەڵایەتی: زۆرێک لە پارچە تۆڕە هونەرییەکان وەک شرۆڤەی کۆمەڵایەتی یان سیاسی کاردەکەن، کە باس لە پرسە جۆراوجۆرەکانی هاوچەرخ دەکەن، لەوانە جیهانگیری، ناسنامە، چاودێریکردن و کاریگەرییەکانی تەکنەلۆژیا لەسەر کۆمەڵگا. زۆرجار ڕەخنە لە بازرگانیکردن یان بە کۆمپانیاکردنی ئینتەرنێت دەگرن و تەحەدای نۆرمە ئاسایییەکان دەکەن.

٣- بەشداریکردن و هاوکاری: هەندێک هونەری تۆڕ هاندەری بەشداریکردن یان هاوکاری بینەرە، ئەمەش هێڵی نێوان هونەرمەند و بینەر کاڵ دەکاتەوە. توخمە کارلێککارەکان بەکارهێنەران بانگهێشت دەکەن بۆ بەشداریکردن یان دەستکاریکردنی کارە هونەریەکان، ئەمەش وایان لێدەکات بەشداربووی چالاک بن نەک چاودێرێکی پاسیڤ.

٤- سروشتی کاتی: سروشتی ڕاگوزەری میدیای دیجیتاڵی بابەتێکی دووبارەبووەوەیە لە هونەری تۆڕدا. هەندێک لە کارە هونەریەکان بە مەبەست داڕێژراون بۆ ئەوەی کاتی بن، پرسیار لە چەمکەکانی پاراستن و هەمیشەیی لە کایەی دیجیتاڵیدا دەکەن. لەوانەیە تەنها بۆ ماوەیەکی دیاریکراو بوونیان هەبێت یان بە تێپەڕبوونی کات بگۆڕدرێن، ئەمەش تەحەدای بیرۆکەی نەریتی کارێکی هونەری وەک شتێکی ئیستاتیک دەکات.

٥- پلاتفۆرم و فەزای ئۆنلاین: هونەری تۆڕ دەتوانێت لە فەزای ئۆنلاینی جیاوازدا دەربکەوێت، لەوانە ماڵپەڕ، پلاتفۆرمی سۆشیال میدیا، گەلەری ئۆنلاین، یان ژینگە مەجازییەکان. ئەم فەزایانە کانڤاسێک بۆ هونەرمەندان دەڕەخسێنن کە لە تایبەتمەندی و ئەگەرە ناوازەکانی ئینتەرنێت وەک میدیایەکی هونەری بکۆڵنەوە.

٦- دانپێدانانی دامەزراوەیی: بە تێپەڕبوونی کات، دامەزراوە و مۆزەخانەکان زیاتر گرنگی هونەری تۆڕیان ناسیوە، هەوڵی پاراستن و نمایشکردنی ئەم کارە هونەرییە دیجیتاڵیانەیان داوە. بەڵام ئەرشیفکردن و پاراستنی هونەری تۆڕ بەهۆی پەرەسەندنی خێرای سروشتی تەکنەلۆژیا و پلاتفۆرمی ئینتەرنێت، ئاستەنگ دروست دەکات.

٧- دیموکراتیزەکردنی هونەر: هونەری تۆڕ بە دیموکراسیکردنی دروستکردن و دابەشکردنی هونەر تەحەدای جیهانی هونەری نەریتی دەکات. ڕێگە بە هونەرمەندان دەدات بەبێ سنووردارکردنی گەلەرییە فیزیکییەکان یان دەروازەپارێزە تەقلیدییەکان بگەنە بینەرانی جیهانی، کە بە ئەگەرێکی زۆرەوە دەگاتە بینەرێکی هەمەچەشنتر و بەربڵاوتر.

٨- پێناسەکردنەوەی سنوورەکان: سنوورەکانی نێوان هونەر و تەکنەلۆژیا و ژیانی ڕۆژانە کاڵ دەکاتەوە، تەحەدای تێڕوانینە دامەزراوەکان دەکات کە هونەر چی پێکدەهێنێت و چۆن دەبێت ئەزموون بکرێت. ئەم دووبارە پێناسەکردنەوە ڕێگای نوێ بۆ دەربڕینی داهێنەرانە دەکاتەوە و تەحەدای تایبەتمەندی جیهانی هونەر دەکات.

٩- تەحەددیاتی پاراستن: سروشتی کاتیی میدیای دیجیتاڵی تەحەددیاتی پاراستن دەخاتە ڕوو. بە پێچەوانەی کارە هونەرییە فیزیکییەکان، پارچە دیجیتاڵییەکان دەتوانن بەهۆی پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا، نوێکردنەوەی نەرمەکاڵا، یان وەستاندنی پلاتفۆرمەکانە و بەسەرچوون. پاراستنی هونەری تۆڕ پرسگەلێکی ئاڵۆز بۆ ئەرشیڤکاران و ئەو دامەزراوانە دروست دەکات کە هەوڵی پاراستنی ئەم بەرهەمانە بۆ نەوەکانی داهاتوو دەدەن.

ڕەنگدانەوەی کولتووری: هونەری تۆڕ ڕەنگدانەوەی کولتوور و ١٠- سەردەمی ئینتەرنێت و پەرەسەندنی خێرای تەکنەلۆژیا و سەرهەڵدانی کۆمەڵگە ئۆنلاینەکان و گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەکانی ژێر کاریگەری شۆڕشی دیجیتاڵی دەگرێتەوە. بەم پێیەش وەکو شوێنەوارێکی کولتووری سەردەمی ئینتەرنێت کاردەکات.

١١- داهێنانی تەکنەلۆژی لە هونەردا: هونەری تۆڕ پێشەنگە لە بەکارهێنانی داهێنەرانەی تەکنەلۆژیا لە بواری هونەریدا. هاندەری تاقیکردنەوەیە لەگەڵ ئامرازە دیجیتاڵییەکان، کۆدکردن و میدیای نوێ، بەشداری دەکات لە پەرەسەندنی پراکتیزە هونەرییەکان و پاڵنانی سنوورەکانی ئەو شتانەی کە لە ڕووی هونەرییەوە دەکرێت.

بە گشتی هونەری تۆڕ وەک بەڵگەیەک لەسەر توانای داهێنەرانەی ئینتەرنێت و تەکنەلۆژیا دیجیتاڵییەکان وەستاوە. کاریگەرییەکەی لە دەرەوەی سنووری جیهانی هونەر درێژدەبێتەوە، کاریگەری لەسەر چۆنیەتی هەستکردن و دروستکردن و کارلێککردنمان لەگەڵ هونەردا هەیە لە کۆمەڵگەیەکی تەکنەلۆژیدا.

ژمارەیەکی زۆر لە هونەرمەندان بەشدارییەکی بەرچاویان لە بواری هونەری تۆڕدا کردووە، هەریەکەیان بەدواداچوون بۆ بابەت و تەکنیک و چەمکە ناوازەکان دەکەن لەناو کایەی دیجیتاڵیدا. لێرەدا چەند هونەرمەندێکی سەرنجڕاکێشی تۆڕ دەخەینەڕوو:

١- جۆدی (جوان هیمسکێرک و دیرک پێسمانس): بە هونەری تۆڕی تێکدەر و تاقیکاری ناسراوە، جۆدی پارچەی پشێو و کارلێککەر دروست دەکات کە کاراییە ئاساییەکانی ماڵپەڕ و نەرمەکاڵاکان دەشێوێنن.
٢- ئۆلیا لیالینا: هونەرمەندێکی پێشەنگی تۆڕ، لیالینا بە کارە هونەرییە سەرەتاییەکانی وێب ناسراوە کە بەدواداچوون بۆ جوانکاری و کولتوری ئینتەرنێت دەکات لە ساڵانی نەوەدەکاندا. زۆرجار کارەکانی بریتین لە چیرۆکگێڕان و سەرقاڵبوون بە مێژووی وێب دیزاین.
٣- ڕافایل لۆزانۆ-هێمر: بە تێکەڵکردنی تەکنەلۆژیا و کارلێککردن و فەزای گشتی، لۆزانۆ-هێمر ئینستەڵەیشنی گەورە دروست دەکات کە بانگهێشتی بەشداریکردنی بینەر دەکات، زۆرجار ئەلگۆریتم و داتا بەکاردەهێنێت بۆ دروستکردنی کارە هونەریەکان.
٤- کۆری ئارکانجێل: بە بەکارهێنانی یاریزانانە و داهێنەرانە لە تەکنەلۆژیا ناسراوە، ئارکانجێل میدیای دیجیتاڵی لەوانەش یارییە ڤیدیۆییەکان و نەرمەکاڵا و ناوەڕۆکی ئینتەرنێت، دووبارە ئامانج و ڕیمیکس دەکاتەوە بۆ دروستکردنی کارە هونەرییە نوێ و چاوەڕواننەکراوەکان.
٥- ڤوک یۆسیچ: کەسایەتییەکی سەرەکی لە بزووتنەوەی هونەری تۆڕی سەرەتاییدا، بەرهەمەکانی یۆسیچ زۆرجار بەدواداچوون بۆ تەوەرە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان دەکەن، باس لە پرسەکانی ناسنامە و پەیوەندیکردن لە سەردەمی دیجیتاڵیدا دەکەن.
٦- ئانێت دێکەر: لەکاتێکدا هونەرمەندێکی پراکتیکی نییە، بەڵام دێکەر کۆڕاتۆر و توێژەرێکی تایبەتمەندە لە هونەری تۆڕ و کولتوری دیجیتاڵی. کارەکانی لەسەر پاراستن و کۆکردنەوەی هونەری دیجیتاڵییە، چارەسەرکردنی ئاستەنگەکانی و کاریگەرییەکانی لە داهاتوودا.
ئەم هونەرمەندانە لە نێوان زۆر کەسی دیکەدا ڕۆڵی ئامرازییان گێڕاوە لە داڕشتن و پێناسەکردنی دیمەنی هونەری تۆڕ، بەشدارییان لە پەرەسەندن و بەردەوامبوونی پەیوەندییەکەی لە سەردەمی دیجیتاڵیدا کردووە.

شیکاری ڕەخنەگرانە
شیکاری ڕەخنەگرانەی هونەری تۆڕ کۆمەڵێک دیدگای بەرفراوان لەخۆدەگرێت کە گرنگی و تەحەددیات و کاریگەرییەکانی لەسەر هونەر، کولتوور و کۆمەڵگا دەکۆڵنەوە. لێرەدا چەند بوارێکی سەرەکی دەخەینەڕوو کە زۆرجار لە شیکارییە ڕەخنەییەکانی هونەری تۆڕدا لێکۆڵینەوەیان لەسەر دەکرێت:

١- داهێنانی تەکنەلۆژی و جوانکاری: زۆرجار ڕەخنەگران قووڵ دەبنەوە لەوەی کە چۆن هونەرمەندەکانی تۆڕ تەکنەلۆژیا بەکاردەهێنن بۆ دروستکردنی فۆڕمی نوێی دەربڕین و ئەزموونی جوانکاری. ئەوان بەدواداچوون بۆ بەکارهێنانی داهێنەرانە لە کۆدکردن، ئامرازە دیجیتاڵییەکان و پلاتفۆرمی ئینتەرنێت دەکەن بۆ پرسیارکردن لە نۆرمەکانی هونەری دامەزراو و پاڵنانی سنوورەکان.

٢- کارلێککردن و بەشداریکردنی بینەر: زۆرجار شیکاری لەسەر سروشتی کارلێککاری هونەری تۆڕ و چۆنیەتی بەشداریکردنی بینەرەکانە. ڕەخنەگران لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن توخمە بەشدارییەکان پەیوەندی نێوان هونەرمەند، کارە هونەریەکان و بینەر پێناسە دەکەنەوە، کە بە ئەگەرێکی زۆرەوە هونەر بە ڕێگەدان بە بەشداریکردنی چالاکانە دیموکراتیزە دەکەن.

٣- شرۆڤەی کۆمەڵایەتی سیاسی: زۆرێک لە پارچە هونەرییە تۆڕییەکان پەیام یان ڕەخنەی کۆمەڵایەتی-سیاسییان هەیە. شیکارییە ڕەخنەگرییەکان ورد دەبنەوە لە چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ هونەرمەندان بۆ پرسەکانی وەک چاودێری، ناسنامە، جیهانگیری و کاریگەرییەکانی تەکنەلۆژیا لەسەر کۆمەڵگا. ئەوان لەو ڕێگایانە دەکۆڵنەوە کە هونەری تۆڕ ڕەنگدانەوەی لەم دیاردە کۆمەڵایەتیانە، پرسیارکردن، یان تەحەدای ئەم دیاردە کۆمەڵایەتییانە دەکات.

٤- تەحەددیاتی پاراستن: ڕەخنەگران باس لە تەحەددیاتی ئەرشیفکردن و پاراستنی هونەری تۆڕ دەکەن بەهۆی سروشتی کاتییەوە. ئەوان ئاڵۆزییەکانی پاراستنی کارە هونەرییە دیجیتاڵییەکان لە دیمەنێکی تەکنەلۆژیای خێرادا دەکۆڵنەوە، بە لەبەرچاوگرتنی پرسەکانی بەسەرچوون، وابەستەیی پلاتفۆرم و بەڵگەنامەکردنی ئەزموونە کارلێککارەکان.

٥- دانپێدانانی دامەزراوەیی و بازرگانیکردن: زۆرجار شیکاری دەست دەخاتە سەر چۆنیەتی ناسینەوەی هونەری تۆڕ و تێکەڵکردنی لەگەڵ فەزای دامەزراوەیی وەک مۆزەخانە و گەلەرییەکان. ڕەخنەگران مشتومڕ لەسەر گرژیی نێوان ڕۆحیەتی دژە بازرگانی هونەری تۆڕ و هاوبەشی هەڵبژاردنی لە بازاڕی هونەردا دەکەن، پرسیار دەکەن کە چۆن مەبەستی ڕەسەنی خۆی لەناو فەزای هونەری نەریتیدا دەهێڵێتەوە.

٦- کاریگەری و میراتی کولتووری: هەڵسەنگاندنە ڕەخنەییەکان کاریگەرییە فراوانەکانی هونەری تۆڕ لەسەر کولتوور و میراتی بەردەوامی لەبەرچاو دەگرن. ئەوان لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن ڕەنگدانەوەی سەردەمی ئینتەرنێت کاریگەری لەسەر کولتوری دیجیتاڵی هەیە و بەشداری دەکات لە پەرەسەندنی پراکتیزە هونەریەکان و داهێنانی تەکنەلۆژی.

٧- کۆمەڵگە و ناسنامەی مەجازی: ڕەخنەگران لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن هونەری تۆڕ لەگەڵ کۆمەڵگە مەجازییەکان و بنیاتنانی ناسنامەی ئۆنلاین دەچڕێت. ئەوان لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن هونەرمەندان لەگەڵ کولتوری ئینتەرنێت، ژێر کولتوورەکان و کۆمەڵگە ئۆنلاینەکاندا پەیوەندی دەکەن بۆ چارەسەرکردنی پرسیارەکانی ناسنامە، نوێنەرایەتی و تێکەڵکردنی کەسایەتییە ئۆنلاین و ئۆفلاینەکان.

٨- مرونەتی فەزا و کات: زۆرجار هونەری تۆڕ تەحەدای چەمکە تەقلیدییەکانی فەزای فیزیکی و هێڵە کاتیەکان دەکات. شیکارییە ڕەخنەییەکان لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن ئەم کارە هونەریانە سنووری فەزا و کات تێدەپەڕێنن، ئەزموونی نوقمکەر و بێ هێڵی دروست دەکەن کە جیاوازن لە فۆرمەکانی هونەری ئاسایی.

٩- کلتوری (خۆتبیکە) ودەستڕاگەیشتن: پەیوەندی هونەری نێت بە کولتوری (خۆت بیکە) و دەستڕاگەیشتن بە بینەرێکی فراوانتر بەبێ دەروازەپارێزانی هونەری نەریتی بابەتی سەرنجڕاکێشن. ڕەخنەگران لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن توانای دیموکراتیزەکردنی ئینتەرنێت ڕێگە بە دەنگ و دیدگای جۆراوجۆر دەدات بچنە ناو گۆڕەپانی هونەرەوە.

١٠- ڕەچاوکردنی ئەخلاقی: گفتوگۆکان لە دەوری نیگەرانییە ئەخلاقییەکان سەبارەت بە هونەری تۆڕ دەسوڕێنەوە، وەک پرسەکانی پاراستنی نهێنی، ئەخلاقی داتا، چاودێریکردن و بەکارهێنانی ئەخلاقی تەکنەلۆژیا. ئەوان لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە هونەرمەندان چۆن ئەم دیمەنە ئەخلاقییانە بەڕێوەدەبەن و ئایا هونەری تۆڕ خۆی دەتوانێت هۆشیاری بەرز بکاتەوە یان بەشداری بکات لە گفتوگۆ ئەخلاقییەکان.

١١- دیدگا ترانز کولتوورییەکان: زۆرجار شیکاری لەبەرچاو دەگرێت کە چۆن هونەری تۆڕ سنوورە جوگرافی و کولتوورییەکان تێدەپەڕێنێت. لێکۆڵینەوە لەوە دەکات کە چۆن هونەرمەندان لە پاشخان و شوێنی جیاوازەوە لەگەڵ فەزای ئۆنلاین جیهانیدا پەیوەندی دەکەن، ڕەچاوی پەروەردەکردنی گفتوگۆ و دەربڕینی نێوان کولتوورەکان دەکەن.

١٢- پەرەسەندن و گونجاندن: ڕەخنەگران باس لەوە دەکەن کە چۆن هونەری تۆڕ بەردەوامە لە پەرەسەندن لەگەڵ پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا و گۆڕانکارییە کولتوورییەکان. ئەوان لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن هونەرمەندەکانی تۆڕی هاوچەرخ خۆیان لەگەڵ گۆڕانی دیمەنە دیجیتاڵییەکان، پلاتفۆرمە نوێیەکان و تەکنەلۆژیا سەرهەڵداوەکان دەگونجێنن بۆ دروستکردنی بەرهەمی داهێنەرانە و پەیوەندیدار.

شیکارییە ڕەخنەگرانەکانی هونەری تۆڕ تێڕوانینێکی فرەلایەنە پێشکەش دەکەن سەبارەت بە یارییە ئاڵۆزەکانی نێوان تەکنەلۆژیا، هونەر، کۆمەڵگا و کولتوور. ئەوان دیدگای بەنرخ لەبارەی سروشتی پەرەسەندنی داهێنانی دیجیتاڵی و کاریگەرییەکانی لەسەر تێگەیشتنمان لە دەربڕینی هونەری لە سەردەمی دیجیتاڵیدا دەخەنە ڕوو.

Sound Art
هونەری دەنگی

نووسینی :- مامۆستا قادر میرخان

هونەری دەنگی بریتییە لە دیسیپلینێکی هونەری هەمەچەشن کە دەنگ وەک میدیای یان مادەی سەرەکی بۆ دەربڕینی داهێنەرانە بەکاردەهێنێت. زۆرجار سنوورە نەریتییەکان تێدەپەڕێنێت، توخمەکانی مۆسیقا، هونەرە بینراوەکان، نمایشکردن، تەکنەلۆژیا و زۆر شتی تر تێکەڵ دەکات بۆ لێکۆڵینەوە لە ئەزموونی بیستن بە شێوازی ناوازە و داهێنەرانە.

هونەرمەندانی دەنگ تاقیکردنەوە لەسەر تەکنیکە جیاوازەکان دەکەن، وەک تۆمارکردنی مەیدانی، دەستکاریکردنی ئەلیکترۆنی، ئینستەڵەیشن، نمایش و ئەزموونی کارلێک، بۆ دروستکردنی ژینگەی دەنگی نقومکەر یان پارچە فیکرییە ورووژێنەرەکان کە تەحەدای تێڕوانینی بینەر بۆ دەنگ دەکەن.

لە گەڕان بەدوای سیفەتە ناوەکییەکانی دەنگەوە تا چارەسەرکردنی پرسە کۆمەڵایەتی و کولتووری و ژینگەییەکان، هونەری دەنگی دەتوانێت چەندین شێوە بگرێتەبەر، لەوانە پەیکەری دەنگی، ئینستەڵەیشنی دەنگ لە فەزای گشتیدا، نمایشی بینراو و بیستراو و تەنانەت پێکهاتەی دیجیتاڵی.

کایەیەکی سەرنجڕاکێشە کە هونەرمەندان پاڵ بە سنوورەکان دەنێن کە دەنگ دەتوانێت چی بگەیەنێت و چۆن دەتوانێت کاریگەریی لەسەر هەست و بیرکردنەوە و تێگەیشتنمان لە جیهانی دەوروبەرمان هەبێت.

هونەری دەنگی مێژوویەکی دەوڵەمەند و هەمەچەشنی هەیە کە سەدەی بیستەم و بیست و یەکەم دەگرێتەوە. وەک جۆرێک لە دەربڕینی هونەری سەریهەڵدا کە گرنگی بە ئەزموونی بیستن دەدات، زۆرجار سنووری مۆسیقا و هونەری نەریتی تێدەپەڕێنێت. لێرەدا کورتەیەک لە تێڕوانینێکی گشتی دەخەینەڕوو:

کاریگەرییە سەرەتاییەکان:
ئایندەگەرایی (سەرەتای سەدەی بیستەم): ئایندەخوازەکانی ئیتاڵیا، بەتایبەتی لویجی ڕوسۆلۆ، لە ئاوازەکانیاندا جەختیان لەسەر جوانی ژاوەژاوی پیشەسازی دەکردەوە، زەمینەیان بۆ گەڕان بەدوای دەنگە غەیرە مۆسیقیەکان وەک توخمە هونەرییەکان دانا.
بزووتنەوەی دادا (١٩١٠-١٩٢٠): داداییەکان، وەک مارسێل دوشامپ، تاقیکردنەوەیان لەسەر شتە دۆزراوەکان و کۆلاجی دەنگی کرد، ئەمەش تەحەدای نۆرمەکانی هونەری دامەزراوەیی بوو..
گەشەپێدان و فراوانکردن:
جۆن کەیج (سەدەی بیستەم): کەسایەتییەکی سەرەکی بوو، پێکهاتەکانی کەیج، بەتایبەتی "4'33""، چەمکی بێدەنگییان تەحەدا کرد و هانی گوێگرتن لە دەنگە دەوروبەرییەکانیان وەک مۆسیقا کرد.
موزیکی کۆنکرێت (١٩٤٠-١٩٥٠): پیێر شافەر پێشەنگ بوو لەم ژانرەدا، دەستکاری دەنگە تۆمارکراوەکانی کرد بۆ دروستکردنی پێکهاتەی نوێ، گرنگی بە مۆسیقییەتی سروشتی دەنگە ڕۆژانەکان دەدا.
مۆسیقای دەنگی کارەبایی (١٩٥٠-١٩٦٠): هونەرمەندەکانی وەک کارلهاینز ستۆکهاوسن و یانیس زیناکیس تەکنەلۆژیای ئەلیکترۆنییان بەکارهێنا بۆ گەڕان بەدوای ناوچە دەنگییە نوێیەکاندا، ئەمەش هێڵەکانی نێوان مۆسیقا و هونەری دەنگی کاڵکردەوە.
سەرهەڵدانی دامەزراوەی دەنگ و هونەری نمایش:
ساڵانی حەفتاکان-هەشتاکان: هونەرمەندان دەستیان کرد بە تێکەڵکردنی توخمەکانی تەکنەلۆژیا و مالتیمیدیا لە ئینستەڵەیشنە نوقمبووەکاندا. هونەرمەندان وەک لۆری ئەندەرسۆن و ئەلڤین لوسیێر تاقیکردنەوەیان لەسەر نمایش و تەکنەلۆژیا کرد بۆ دروستکردنی ئەزموونی بیستنی ناواز.
ژینگە دەنگییەکان و دەنگی فەزایی: گەڕان بەدوای دەنگدا لە پێوەندی لەگەڵ فەزای فیزیکیدا بووە شتێکی بەرچاو. هونەرمەندەکانی وەک بیل فۆنتانا لە ئینستەڵەیشنی تایبەت بە شوێنەکان کەڵکیان وەرگرتووە، دەستکاری دەنگیان کردووە بۆ ئەوەی کارلێک لەگەڵ ژینگە تەلارسازییەکان بکەن.
ڕەوتە هاوچەرخەکان:
سەردەمی دیجیتاڵی (کۆتایی سەدەی بیستەم - ئێستا): پێشکەوتنەکانی تەکنەلۆژیا ئەگەرەکانی بۆ هونەری دەنگی فراوانتر کرد. ئێستا هونەرمەندان کۆمپیوتەر و نەرمەکاڵا و ئینتەرنێت بەکاردەهێنن بۆ دروستکردن و هاوبەشکردنی دامەزراندنی دەنگی کارلێککارانە و دیجیتاڵی.
هاوکاری نێوان زانستەکان: هونەرمەندانی دەنگ هاوکاری لەگەڵ بوارەکانی وەک زانستی دەمار، کۆمەڵناسی و توێژینەوەی ژینگەیی دەکەن، لە پەیوەندی نێوان دەنگ و لایەنە جیاوازەکانی ژیانی مرۆڤ و کۆمەڵگا دەکۆڵنەوە.
هونەرمەند و بزووتنەوە دیارەکان:
ڕیۆجی ئیکێدا: بە پێکهاتە ئەلیکترۆنییە مینیمالیستییەکانی و ئینستەڵەیشنە بینراو و بیستراوە نقومکەرەکانی ناسراوە.
کریستینا کوبیش: ئینستەڵەیشن دروست دەکات کە کارلێکی لە نێوان کێڵگە کارۆموگناتیسییەکان و تێگەیشتنی دەنگ دەکۆڵێتەوە.
یەکێتی هونەرە دەنگییەکان: کۆمەڵێک ئاوازدانەر لەوانە دەیڤید بێهرمان، ئەلڤین لوسیێر، گۆردۆن مۆما و ڕۆبەرت ئاشلی، بەدوای دەنگی تاقیکاری و نێوان زانستەکاندا دەگەڕێن.
هونەری دەنگی بەردەوامە لە پەرەسەندن، کە ڕەنگدانەوەی پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا و گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و گەڕان بەدوای ئەزموونە بیستراوەکانی نوێدایە. سروشتی نێوان زانستەکانی ڕێگە بە داهێنانی بەردەوام و پاڵنانی سنوورەکان دەدات لەناو کایەی دەربڕینی هونەریدا.

فۆرمەکانی هونەری دەنگی:
ئیکۆلۆژیای دەنگی: ئەم بوارە تیشک دەخاتە سەر پەیوەندییەکانی نێوان تاکەکان و ژینگەکەیان لە ڕێگەی دەنگەوە. زۆرجار تۆمارکردنی مەیدانی ژینگەی سروشتی یان شارستانی لەخۆدەگرێت، لێکۆڵینەوە لەوە دەکات کە چۆن دەنگ تێڕوانینمان بۆ فەزا لە قاڵب دەدات.
دامەزراندنی دەنگ: ئەمانە ئەزموونی نوقمکەرن کە زۆرجار لە گەلەرییەکان یان شوێنە گشتیەکاندا دەبینرێن. هونەرمەندان سەرچاوەی دەنگی جۆراوجۆر، بڵندگۆ و هەندێکجار توخمە کارلێککەرەکان بەکاردەهێنن بۆ دروستکردنی ژینگەیەک کە سەردانکەران بتوانن بە شێوەیەکی ناوازە پەیوەندی بە دەنگەوە بکەن.
هونەری نمایش: هەندێک لە هونەرمەندەکانی دەنگ بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ نمایش دەکەن، دەستکاری دەنگ دەکەن لە کاتی ڕاستەقینەدا بە بەکارهێنانی ئامێر، ئامێری ئەلیکترۆنی، یان تەنانەت جەستەیان بۆ دروستکردنی ئەزموونی بیستراو.
پەیکەری دەنگ: شتە فیزیکییەکان بۆ بەرهەمهێنانی دەنگ دروست دەکرێن، جا لە ڕێگەی ئامرازە میکانیکییەکانەوە بێت یان پێکهاتە کارلێککارەکان. ئەم پەیکەرانە دەتوانن ئیستاتیک یان کارلێککار بن، بینەران بانگهێشت دەکەن بۆ ئەوەی پەیوەندییان پێوە بکەن.
مۆسیقای تاقیکاری: ڕەنگە هونەرمەندەکانی دەنگ مۆسیقایەک دروست بکەن کە تەحەدای نۆرمەکانی نەریت بکات، بەدوای ڕیتم و پێکهاتە و ئامێرە ناتەقلیدییەکاندا بگەڕێن بۆ فراوانکردنی سنوورەکانی ئەوەی کە مۆسیقا دەتوانێت چی بێت.

هونەرمەندە دیارەکانی دەنگی:
جۆن کەیج: بە کارە پێشکەوتووەکانی لە بواری مۆسیقای ئەزموونی و گەڕان بەدوای بێدەنگی و ڕێکەوت و دەنگە ناتەقلیدییەکاندا ناسراوە.
برایان ئینۆ: بەناوبانگە بە مۆسیقای دەوروبەر و بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا لە هونەری دەنگیدا، دروستکردنی ژینگەی دەنگی نقومکەر.
کریستینا کوبیش: کار لەگەڵ کێڵگە کارۆموگناتیسییەکان دەکات، دەیانگۆڕێت بۆ دەنگی بیستراو، ئینستەڵەیشن دروست دەکات کە بەدواداچوون بۆ دەنگە شاراوەکانی تەکنەلۆژیا و فەزای شارەکان دەکات.
ماکس نیوهاوس: بەناوبانگە بە دامەزراوە دەنگییەکانی تایبەت بە شوێنەکان کە تێکەڵ بە ژینگە دەبن و زۆرجار تەحەدای تێڕوانین بۆ فەزای گشتی دەکەن.

چەمک و بابەتەکان:
تێگەیشتن و ئەزموون: زۆرجار هونەرمەندانی دەنگ یاری بە چۆنیەتی هەستکردنمان بە دەنگ و چۆنیەتی داڕشتنی ئەزموونەکانمان بۆ فەزا و بارودۆخەکان دەکەن.
شرۆڤەی کۆمەڵایەتی و ژینگەیی: هەندێک هونەری دەنگی باس لە پرسە کۆمەڵایەتییەکان دەکەن، وەک نایەکسانی یان نیگەرانییەکانی ژینگە، دەنگ وەک میدیایەک بۆ گەیاندنی پەیامی بەهێز بەکاردەهێنن.
تەکنەلۆژیا و دەنگ: پێشکەوتنەکانی تەکنەلۆژیا ئەگەرەکانی ناو هونەری دەنگی فراوانتر کردووە، ئەمەش ڕێگەی بە ئەزموونی ئاڵۆزتر و کارلێککارانەتر داوە.
هونەری دەنگی، بە فۆرمە بێشومارەکانییەوە، بینەران بانگهێشت دەکات بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی ناتەقلیدی پەیوەندی بە دەنگەوە بکەن، دیدێکی ناوازە پێشکەش دەکات سەبارەت بەوەی کە چۆن کارلێک لەگەڵ جیهانی بیستن لە دەوروبەرماندا دەکەین.

شیکاری ڕەخنەگرانە
شیکاری ڕەخنەیی هونەری دەنگی بریتییە لە پشکنینی لایەنە جۆراوجۆرەکانی فۆڕمی هونەر، بە لەبەرچاوگرتنی کۆنتێکست و تەکنیک و چوارچێوە چەمکییەکانی و کاریگەرییەکانی لەسەر بینەر. لێرەدا وردەکارییەک دەخەینەڕوو کە چۆن لە شیکاری ڕەخنەگرانە نزیک بینەوە:

١- تێگەیشتن لە کۆنتێکست:
- زەمینەی مێژوویی: تێگەیشتن لە پەرەسەندنی مێژوویی هونەری دەنگی و پێشەنگەکانی و بزووتنەوە سەرەکییەکانی.
- زەمینەی کولتووری: لێکۆڵینەوە لەوەی کە چۆن هونەری دەنگی نۆرم و نەریت و بەها کۆمەڵایەتییە کولتوورییەکان ڕەنگدەداتەوە یان تەحەدای دەکات.
٢- چوارچێوە چەمکییەکان:
- مەبەستی هونەری: شیکردنەوەی مەبەستەکانی پشت کارە هونەرییەکە و پەیامی هونەرمەند و بنەما بابەتییەکان.
- میدیۆم و تەکنیکەکان: پشکنینی تەکنیکە هونەریەکان و داهێنانە تەکنەلۆژییەکان و ئەو میدیایانەی کە بۆ دروستکردنی پارچە دەنگەکە بەکاردەهێنرێن.
٣- فۆرم و پێشکەشکردن:
- سیفەتە جوانکارییەکان: هەڵسەنگاندنی سەرنجڕاکێشیی جوانکاری هونەری دەنگی، لەوانەش کاریگەرییە هەستیارەکانی و دەنگدانەوە سۆزدارییەکانی.
- ڕەچاوکردنی فەزایی: هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی کارلێکی کارە هونەرییەکە لەگەڵ فەزای فیزیکی یان مەجازی خۆیدا، بە لەبەرچاوگرتنی لایەنەکانی دامەزراندنی یان نمایشکردنی.
٤- بەشداریکردن و ئەزموونی بینەر:
- کاریگەری لەسەر بینەر: لێکۆڵینەوە لەوەی کە چۆن هونەری دەنگی کاریگەری لەسەر بینەران/گوێگران هەیە، لە ڕووی سۆزداری، فیکری، یان هەستکردن.
- توخمە کارلێککارەکان: شیکردنەوەی پلەی کارلێکی نێوان کارە هونەرییەکە و بینەر، بە لەبەرچاوگرتنی لایەنی بەشداریکردن یان نوقمکەرەکان.
٥- ڕوانگە و مشتومڕە ڕەخنەگرانەکان:
- ڕەخنە و لێکدانەوە: گەڕان بەدوای بۆچوونی ڕەخنەیی جۆراوجۆر، ڕەچاوکردنی لێکدانەوە و ڕوانگەی جیاواز لەسەر کارە هونەرییەکە.
- مشتومڕەکان لەناو هونەری دەنگیدا: پشکنینی گفتوگۆ بەردەوامەکان لەناو بوارەکەدا، وەک ڕۆڵی تەکنەلۆژیا، سنووری دەنگ وەک هونەر، یان کاریگەرییە ئەخلاقییەکانی هەندێک ئینستێلاسیۆنی دەنگی.
٦- زەمینە کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئەخلاقییەکان:
- شرۆڤەی کۆمەڵایەتی: لێکۆڵینەوە لە چۆنیەتی پەیوەندی هونەری دەنگی لەگەڵ پرسە کۆمەڵایەتی یان سیاسییەکان و توانای وروژاندنی گوتار یان گۆڕانکاری.
- ڕەچاوکردنی ئەخلاقی: پشکنینی لایەنە ئەخلاقییەکان، وەک نوێنەرایەتیکردنی هەندێک گێڕانەوە یان کاریگەری هونەری دەنگی لەسەر کۆمەڵگا یان ژینگە ناوخۆییەکان.
٧- شیکاری بەراوردکاری:
- بەراوردکردنی کارە هونەریەکان: بەراوردکردنی کارە هونەرییە دەنگییە جیاوازەکان، هونەرمەندان، یان جووڵەکان بۆ تیشک خستنە سەر دژایەتی و لێکچوون و ڕەوتی پەرەسەندن لەناو بوارەکەدا.
شیکاری ڕەخنەیی لە هونەری دەنگیدا، ڕوانگەیەکی فرەڕەهەندی لەخۆدەگرێت کە نەک تەنها لایەنە تەکنیکییەکانی کارە هونەرییەکە بەڵکو قووڵایی چەمکییەکەی، پەیوەندی کۆمەڵایەتی و توانای وروژاندنی وەڵامی سۆزداری یان فیکری لە بینەرەوە لەبەرچاو دەگرێت.

تێبینی: لەبەر تایبەتمەندی دەنگ و جووڵەی هونەری دەنگی تەنها بە دانانی نمونەی لینکێک و ئەویتری بۆ ئێوەی بەڕێز جێدەهێڵم کە دەتوانن سێرچی بۆ بکەن. لەگەڵ ڕێزی زۆرم.

https://www.youtube.com/watch?v=hP36xoPXDnM

Post Internet Art Movement
بزووتنەوەی هونەری پۆست ئینتەرنێت

نووسینی : مامۆستا قەدر میرخان 

بزووتنەوەی هونەری دوای ئینتەرنێت بزووتنەوەیەکی هونەری هاوچەرخە کە لە سەرەتای سەدەی بیست و یەکدا سەریهەڵدا، تایبەتمەندە بە تێکەڵکردنی تەکنەلۆژیای دیجیتاڵی و ئینتەرنێت لە پراکتیکە هونەرییەکاندا. ئەم بزووتنەوەیە تەحەدای چەمکە نەریتییەکانی هونەر، نووسەری و پەیوەندی نێوان کایەی فیزیکی و دیجیتاڵی دەکات. لێرەدا چەند لایەنێکی سەرەکی بزووتنەوەی هونەری دوای ئینتەرنێت دەخەینەڕوو:

١- پێناسە و سەرچاوە:
- زاراوەی "پۆست-ئینتەرنێت" لەلایەن هونەرمەند ماریسا ئۆلسۆنەوە لە ساڵی ٢٠٠٨ وەک وەڵامێک بۆ پەرەسەندنی کاریگەرییەکانی ئینتەرنێت لەسەر هونەر و کولتوور داهێنرا.
- هونەری دوای ئینتەرنێت ئاماژەیە بۆ هونەر کە دوای ئینتەرنێت دروست بووە بەڵکو ئاماژەیە بۆ ئەو هونەرەی کە ڕەنگدانەوەی هۆشیاری و پەیوەندیکردنە لەگەڵ ئینتەرنێت وەک هێزێکی گشت شوێنێک بە گۆڕانکاریشەوە.
٢- جوانکاری دیجیتاڵی:
- زۆرجار هونەری دوای ئینتەرنێت جوانکارییەکی دیجیتاڵی تێدایە، کە توخمەکانی وەک هونەری گلیچ(١)، پێکسڵکردن و وێنەی ڕوونی کەم لەخۆدەگرێت.
هونەرمەندان لەم بزوتنەوەیەدا لە زمانی بینراوی ئینتەرنێت دەگەڕێن لەوانە: میم، گیف، ئیمۆجی وهێماکانی تری ئۆنلاین.
٣- پراکتیزەکردنی تێکەڵاو:
- ئەو هونەرمەندانەی کە لە بزووتنەوەی هونەری دوای ئینتەرنێتدا کاردەکەن زۆرجار بەشداری لە پراکتیزەکردنی تێکەڵاودا دەکەن کە سنوورەکانی نێوان دیسیپلینە هونەرییە نەریتییەکان کاڵ دەکەنەوە.
- ئەمەش ڕەنگە بریتی بێت لە یەکخستنی توخمە دیجیتاڵی و فیزیاییەکان، هەروەها تێکەڵکردنی میدیای جۆراوجۆری وەک ڤیدیۆ، پەیکەرسازی، نمایش و نیگارکێشان.
٤- کولتوری تۆڕیی:
- بزووتنەوەکە کاریگەریی ئینتەرنێت لەسەر کولتوور و پەیوەندیی جیهانی ڕەنگدەداتەوە. ڕەنگە هونەرمەندان ئەو پرسانەی پەیوەستن بە ناسنامەی ئۆنلاین، چاودێری، سۆشیال میدیا و بڵاوکردنەوەی زانیاریەکان چارەسەر بکەن.
٥- ڕەخنەی دامەزراوەیی دوای ئینتەرنێت:
- هەندێک لە هونەرمەندان کە پەیوەندییان بەو بزووتنەوەیەوە هەیە، خەریکی ڕەخنەگرتنن لە دامەزراوە هونەرییە نەریتییەکان و بازاڕی هونەر، سیستەمە دامەزراوەکانی بەها و دابەشکردن لە سەردەمی دیجیتاڵیدا دەخەنە ژێر پرسیارەوە.
- ئەم ڕەخنەیە زۆرجار درێژدەبێتەوە بۆ دیموکراسیکردنی هونەر لە ڕێگەی پلاتفۆرمە ئۆنلاینەکان و سۆشیال میدیاوە.
٦- هاوکاری و بەشداریکردن:
- هونەرمەندانی دوای ئینتەرنێت زۆرجار پراکتیزە هاوبەش و بەشداریکردنەکان لە باوەش دەگرن. لەوانەیە کارگەلێک دروست بکەن کە هاندەری کارلێکی بینەر بن یان پلاتفۆرمی ئۆنلاین بۆ داهێنانی بەکۆمەڵ بەکاربهێنن.
٧- نموونەی کارە هونەریەکانی دوای ئینتەرنێت:
- ڕایان ترێکارتین: بە ئینستەڵەیشنی ڤیدیۆیی ناسراوە کە دیمەنە زۆر چالاکەکان لەگەڵ گێڕانەوەی ناتەقلیدی تێکەڵ دەکات، بەمەش کاریگەری پەیوەندی ئۆنلاین ڕەنگدەداتەوە.
- ئامالیا ئولمان: سەرنجی زۆری بەدەستهێنا بەهۆی پارچە نمایشەکەی لە ئینستاگرام بەناوی (ناوازەکان و کامڵەکان) کە لە سۆشیال میدیادا بەدواداچوون بۆ بنیاتنانی ناسنامە دەکات.
- ئارتی ڤیرکانت: بەشداری لە بزووتنەوەکەدا کردووە لە ڕێگەی کارەکانییەوە لەسەر چەمکی "ئۆبژەی وێنە"، کە تەحەدای چەمکی نەریتی ئۆبژەیەکی هونەری جیاکراوەی کردووە.
٨- ڕەخنە و مشتومڕ:
- بزووتنەوەکە ڕووبەڕووی ڕەخنە بووەتەوە بەهۆی ئەوەی زۆر پشتی بە ڕەوت و تەکنەلۆژیاکان بەستووە کە ڕەنگە بە خێرایی بەسەربچن و بە ئەگەرێکی زۆر تەمەنی درێژی هەندێک لە کارە هونەریەکان سنووردار بکات.
- هەندێک دەڵێن کە زاراوەی "پۆست-ئینتەرنێت" زۆر فراوانە و کۆمەڵێک پراکتیکی هەمەچەشنی بەرفراوان لەخۆدەگرێت کە ڕەنگە جوانیناسی یان ئایدۆلۆژیایەکی یەکگرتوو نەبن.
بزووتنەوەی هونەری دوای ئینتەرنێت بەردەوامە لە پەرەسەندن لە کاتێکدا هونەرمەندان بەدوای ڕێگەی نوێدا دەگەڕێن بۆ پەیوەندیکردن لەگەڵ دیمەنی دیجیتاڵی و کاریگەرییەکانی لەسەر کولتوری هاوچەرخ. ڕەنگدانەوەی پەیوەندییەکی دینامیکی وگۆڕانی خێرای نێوان هونەر و تەکنەلۆژیا و کۆمەڵگایە.
٩- پەیوەندی جیهانی:
- هونەری دوای ئینتەرنێت سنوورە جوگرافییەکان تێدەپەڕێنێت، کە ڕەنگدانەوەی پەیوەندییەکانی دونیای جیهانگیرییە. هونەرمەندان لە ناوچە جیاوازەکانی جیهان بەشداری لەم بزووتنەوەیەدا دەکەن و بە بابەتگەلێکی هاوبەشی پەیوەست بە کولتوری دیجیتاڵی هاوبەش.
١٠- داتا و چاودێری:
- زۆرێک لە هونەرمەندەکانی پۆست ئینتەرنێت لە بەرهەمەکانیاندا باس لە پرسەکانی کۆکردنەوەی زانیاری و چاودێریکردن دەکەن. ئەم گەڕانە ڕەنگە بەکارهێنانی بینینی داتا، ڕەخنە لە نهێنی ئۆنلاین و پشکنینی چۆنیەتی بەکارهێنانی زانیارییە کەسییەکان لە بواری دیجیتاڵیدا لەخۆبگرێت.
١١- واقیعی مەجازی و واقیعی زیادکراو:
هەندێک لە هونەرمەندان لە ناو جووڵەدا تاقیکردنەوە بە تەکنە لۆژیای واقعی مەجازی (ڤی ئاڕ) و واقعی زیادکراو (ئەی ئاڕ) دەکەن، ئەزموونی نوقمکەردروست دەکەن کە فەزای پێشانگای تەقلیدی زیاتر درێژ دەبێتەوە. ئەم کارە هونەرییانە زۆرجار تەحەدای تێڕوانینەکانی واقیع دەکەن وبینەران بانگهێشت دەکەن بۆ کارلێککردن لەگەڵ ژینگە دیجیتاڵییەکان.
١٢- هونەری دوای دیجیتاڵی:
- زاراوەی "پۆست-دیجیتاڵ" هەندێک جار بە شێوەیەکی گۆڕاو لەگەڵ پۆست-ئینتەرنێتدا بەکاردەهێنرێت. هونەری دوای دیجیتاڵی جەخت لەسەر تێکەڵکردنی تەکنەلۆژیای دیجیتاڵی دەکاتەوە لە ژیانی ڕۆژانەدا تا ئەو ڕادەیەی کە دیجیتاڵ لە فیزیکی جیانەکراوە ڕێژەیەکی بەرفراوانتر لە پراکتیزە هونەریەکان لەخۆدەگرێت، لە دەرەوەی ئەوانەی کە بە تایبەتی بەستراونەتەوە بە کولتوری ئینتەرنێتەوە.
١٣- کلتووری جوانکاری و سەرچاوەی کراوە:
-هونەری دوای ئینتەرنێت لە ژێر کاریگەری خود و کولتوری سەرچاوە کراوەدایە. ڕەنگە هونەرمەندان ناوەڕۆکی ئۆنلاین خۆیان بگرێتەوە و تێکەڵیان بکەنەوە، ئەمەش هێڵەکانی نێوان ڕەسەنایەتی و دووبارەکردنەوە کاڵ بکاتەوە. ئەم ڕێبازە تەحەدای چەمکە نەریتییەکانی خاوەندارێتی دەکات.
١٤- دوای ئینتەرنێت لە پێشانگە دامەزراوەییەکان:
- دامەزراوە و گەلەرییە گەورەکانی هونەر گرنگیی بزووتنەوەی هونەری دوای ئینتەرنێتیان ناسیوە. پێشانگای تایبەت بە هونەری پۆست ئینتەرنێت لە ئاستی جیهانیدا ڕێکخراوە و ئەم بەرهەمانە دەهێنێتە ناو گوتاری هونەری سەرەکییەوە.
١٥- گوتاری ڕەخنەیی و گەڕانی ئەکادیمی:
- بزووتنەوەکە گوتاری ڕەخنەیی و گەڕانی بەدوای ئەکادیمیدا هان داوە. زانایان بە لەبەرچاوگرتنی کاریگەرییەکانی لەسەر مێژووی هونەر، جوانکاری و دیمەنی کۆمەڵایەتی و کولتووری فراوانتر، لە کاریگەرییە کولتوورییەکانی هونەری دوای ئینتەرنێت دەکۆڵنەوە.
١٦- پەرەسەندنی بەردەوام:
- هونەری دوای ئینتەرنێت بە پەرەسەندن و گونجانی بەردەوامی تایبەتمەندە. لەگەڵ پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا و کولتوری ئۆنلاین، هونەرمەندان لەناو بزووتنەوەکەدا بەردەوامن لە گەڕان بەدوای میدیا و پلاتفۆرم و بیرۆکەی نوێدا، ئەمەش پەیوەندییە بەردەوامەکەی لە دیمەنی هونەری هاوچەرخدا مسۆگەر دەکات.
١٧- خەڵکی ڕەسەنی دیجیتاڵی و ژێرکاریگەری کولتوورەکانی ئینتەرنێت:
- ئەو هونەرمەندانەی کە وەک خەڵکی دیجیتاڵی گەورە بوون، نوقمی ژێر کولتوورەکانی ئینتەرنێت بوون، ڕۆڵێکی بەرچاو دەگێڕن لە داڕشتنی هونەری دوای ئینتەرنێت. ئەزموونە دەستی یەکەمەکانیان لەگەڵ کۆمەڵگە ئۆنلاینەکان، سۆشیال میدیا و پەیوەندییە دیجیتاڵییەکان لە ناوەڕۆک و جوانکاری کارەکانیان ئاگادار دەکەنەوە.
١٨- دانپێدانانی بازاڕ:
- هونەری دوای ئینتەرنێت لە بازاڕی هونەردا ناوبانگێکی زۆری بەدەستهێناوە، هەندێک بەرهەم لە زیادکردنەکاندا نرخێکی بەرچاویان بەدەستهێناوە. بەڵام ئەم سەرکەوتنە بازرگانییە بووەتە هۆی گفتوگۆ سەبارەت بە کاڵاکردنی هونەری دیجیتاڵی و ئینتەرنێت.
بزووتنەوەی هونەری دوای ئینتەرنێت وەک هێزێکی دینامیکی و فرەلایەنە لەناو هونەری هاوچەرخدا دەمێنێتەوە، تەحەدای ڕێکەوتننامەکان دەکات و سنوورەکانی دەربڕینی هونەری لە سەردەمی دیجیتاڵیدا دەباتە پێشەوە.

شیکاری ڕەخنەگرانە:

شیکارییە ڕەخنەییەکانی بزووتنەوەی هونەری دوای ئینتەرنێت زۆرجار بەدواداچوون و لێکۆڵینەوە بۆ کاریگەرییە کولتوورییەکان، پەیوەندییەکانی بە پراکتیزە هونەرییە نەریتییەکان و ئەو تەحەددایانەی کە بۆ چوارچێوە هونەری و دامەزراوەییەکان دروستی دەکات. لێرەدا چەند بوارێکی سەرەکی پشکنینی ڕەخنەگرانە دەخەینەڕوو:

١- شلەژانی ناوەند و ماددە:
- زۆرجار ڕەخنەگران باس لە شلەژانی میدیا و ماددە لە هونەری پۆست ئینتەرنێتدا دەکەن. بزووتنەوەکە تەحەدای پۆلێنکردنی نەریتی دەکات، چونکە هونەرمەندان بە ئازادی توخمە دیجیتاڵی و فیزیکییەکان تێکەڵ دەکەن، سنوورەکانی نێوان نیگارکێشان، پەیکەرسازی، ڤیدیۆ و فۆرمەکانی تری هونەری کاڵ دەکەنەوە.
٢- دیجیتاڵی کاتی بەرامبەر بە هەمیشەیی هونەری:
- ڕوانگەیەکی ڕەخنەگرانە تەمەن درێژی و هەمیشەیی هونەری دیجیتاڵی لە سەردەمی پۆست ئینتەرنێتدا دەخاتە ژێر پرسیارەوە. لەگەڵ پەرەسەندنی تەکنەلۆژیا و بەسەرچوونی فۆرماتەکانی فایلەکان، نیگەرانییەکان لەبارەی هەڵگرتن و پاراستنی ئەم کارە هونەریانە بە تێپەڕبوونی کات دروست دەبن.
٣- دیموکراتیزەکردنی هونەر:
- لە کاتێکدا بزووتنەوەکە لە ڕێگەی پلاتفۆرمە ئۆنلاینەکان و سۆشیال میدیاوە ئاهەنگ دەگێڕێت بۆ دیموکراسیکردنی هونەر، ڕەخنەگران دەڵێن کە ئەم دەستڕاگەیشتنە دەتوانێت ببێتە هۆی تێربوونی ناوەڕۆک و شلبوونەوەی بەهای هونەری. ئاسانکاری هاوبەشکردن و بەکارهێنانی هونەری دیجیتاڵی تەحەدای چەمکە تەقلیدییەکانی کەمیی و تایبەتمەندی دەکات.
٤- کاڵاکردن و بازاڕی هونەر:
- سەرکەوتنی بازرگانی هەندێک لە هونەرمەندەکانی پۆست ئینتەرنێت پرسیار لەبارەی یەکتربڕینی هونەر و بازرگانی دەوروژێنێت. ڕەخنەگران لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن داینامیکی بازاڕ کاریگەری لەسەر ڕۆحییەتی بزووتنەوەکە هەیە کە تەحەدای پێکهاتەکانی بازاڕی هونەری نەریتی دەکات.
٥- ناسنامە و نووسەر:
پرسی ناسنامە و نووسەر، بابەتێکی دووبارەبووەوەیە لە شیکارییە ڕەخنەییەکاندا. لەگەڵ کولتوری دووبارە تێەڵکردن و پراکتیکەکانی هاوبەش کە لە هونەری دوای ئینتەرنێتدا هەیە، پرسیارەکان سەبارەت بە نووسەری تاکەکەسی و ڕۆڵی هونەرمەند لە ژینگەیەکی تۆڕیی و بەکۆمەڵدا سەرهەڵدەدەن.
٦- ڕەخنە و گشتگیری دامەزراوەیی:
- هەندێک لە ڕەخنەگران لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن هونەری پۆست ئینتەرنێت خەریکی ڕەخنەی دامەزراوەیی دەبێت. لە کاتێکدا بزووتنەوەکە تەحەدای دامەزراوە نەریتییەکان دەکات، بەڵام باس لەوە دەکرێت کە تا چەند قبوڵ دەکرێت و ئیستیعاب دەکرێت لە گەلەری و مۆزەخانە سەرەکییەکاندا.
٧- کاریگەری لەسەر مێژووی هونەر:
- زانایان کاریگەری هونەری دوای ئینتەرنێت لەسەر ڕێڕەوی مێژووی هونەر شی دەکەنەوە. بزووتنەوەکە پرسیار لەبارەی پەرەسەندنی بزووتنەوە هونەرییەکان و ئەو ڕێگایانەی کە کولتووری دیجیتاڵی گێڕانەوەی هونەری هاوچەرخ لە قاڵب دەدات، دەوروژێنێت.
٨- شرۆڤەی سیاسی و کۆمەڵایەتی:
- زۆرجار شیکارییە ڕەخنەگرییەکان بەدواداچوون بۆ ئەوە دەکەن کە چۆن هونەری پۆست ئینتەرنێت لەگەڵ پرسە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان بەشدارە. جا چ باسکردن لە تەوەری چاودێری، چالاکی ئۆنلاین، یان کاریگەری تەکنەلۆژیا لەسەر کۆمەڵگا، ئەم کارە هونەریانە دەبنە شوێنی پشکنینی دیاردە کولتوورییە فراوانترەکان.
٩- تەحەددای جوانکاری و چەمکی:
- ڕەخنەگران بەدواداچوون بۆ ئەو تەحەدا جوانکاری و چەمکییانە دەکەن کە بەهۆی تێکەڵکردنی جوانیناسی ئینتەرنێت لە فەزای هونەری نەریتیدا دروست دەبن. بەکارهێنانی میم و ئیمۆجی و هێماکانی تری ئۆنلاین ڕەنگە وەک داهێنەرانە سەیر بکرێت یان وەک کەمکردنەوەی پێشبینیکراوی قووڵی هونەری.
١٠- دوای ئینتەرنێت وەکو ناوێک:
- هەندێک لە ڕەخنەگران دەڵێن کە زاراوەی "پۆست-ئینتەرنێت" زۆر فراوانە و کۆمەڵێک پراکتیکی بەرفراوان لەخۆدەگرێت کە ڕەنگە جوانیناسی یان ئایدۆلۆژیایەکی یەکگرتوو هاوبەش نەبن. گشتگیری و فرەچەشنی بزووتنەوەکە هەم وەک هێزێک و هەم وەک تەحەددایەک سەیر بکرێت.

لە بنەڕەتدا، شیکارییە ڕەخنەییەکانی بزووتنەوەی هونەری دوای ئینتەرنێت لەگەڵ ئاڵۆزییەکانی دیمەنێکی دیجیتاڵی کە بە خێرایی پەرەدەستێنێت، کاریگەرییەکانی لەسەر پراکتیزە هونەریەکان، لە بەرهەمهێنانی کولتووری و چوارچێوەی کۆمەڵایەتی فراوانتر دەکۆڵنەوە. ئەم باسانە بەشدارن لە گفتوگۆ بەردەوامەکان سەبارەت بە سروشت و داهاتووی هونەری هاوچەرخ لە سەردەمی دیجیتاڵیدا.

(١) هونەری گلیچ بریتییە لە پراکتیزەکردنی هەڵەی دیجیتاڵی یان ئەنالۆگ بۆ مەبەستی جوانکاری بە تێکدانی داتا دیجیتاڵییەکان یان دەستکاریکردنی فیزیکی ئامێرە ئەلیکترۆنییەکان

جۆزێف بۆیس

نووسینی : مامۆستا قەدر میرخان 

جۆزێف بۆیس (١٩٢١-١٩٨٦) هونەرمەندێکی بەناوبانگی ئەڵمانی، پەیکەرتاش، هونەرمەندی نمایش و ثیۆریستی هونەری ئەڵمانی بوو، بە کارە هونەرییە چەمکی و ناتەقلیدییەکانی ناسراوە. بۆیس کەسایەتییەکی بەرچاو بوو لە بزووتنەوەی فلۆکسوسدا و لە سەدەی بیستەمدا ڕۆڵێکی سەرەکی لە پەرەپێدانی هونەری هاوچەرخدا بینی. زۆرجار کارەکانی مادەی وەک هەست و چەوری و مۆمی هەنگیان لەخۆگرتبوو و ئەو بابەتەکانی پەیوەست بە سروشتی مرۆڤ و پرسە کۆمەڵایەتییەکان و ڕۆحانیەت دەکۆڵیەوە.

یەکێک لە بەرهەمە بەناوبانگەکانی بۆیس بە ناوی "چۆن وێنەکان بۆ کەروێشکێکی مردوو ڕوون بکەینەوە" (١٩٦٥)، کە پارچەیەکی نمایشییە تێیدا سەری بە هەنگوین و گەڵای زێڕ داپۆشیوە، پێڵاوێکی بە لباد و پێڵاوێکیش بە ئاسن و... بەناو گەلەرییەکی هونەریدا ڕۆیشت و کارە هونەریەکانی بۆ کەروێشکێکی کێوی مردوو ڕوون دەکردەوە کە هەڵیگرتبوو. ئەم پارچەیە وەک زۆرێک لە بەرهەمەکانی بۆیس تەحەدای چەمکە نەریتییەکانی هونەری دەکرد و هەوڵی دەدا بینەران لە گوتارێکی قووڵتری فیکری و فەلسەفیدا سەرقاڵ بکات.

بۆیس بە چالاکی سیاسی و تێوەگلانی لە دۆزی کۆمەڵایەتیشدا ناسرابوو. لە ساڵی ١٩٦٧دا هاوبەشی دامەزراندنی پارتی خوێندکارانی ئەڵمانیا بووە و لە ساڵانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا ئەندامی پارتی سەوز بووە. زۆرجار هونەر و چالاکییەکەی تێکەڵ بە یەکتر بوون، ئەمەش ڕەنگدانەوەی باوەڕەکەی بوو بە هێزی هونەر بۆ بەرەوپێشبردنی گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و سیاسی.

کارەکانی بۆیس کاریگەرییەکی درێژخایەنی لەسەر جیهانی هونەر هەبووە، کاریگەری لەسەر نەوەکانی هونەرمەندان و بیرمەندان هەبووە. بەکارهێنانی داهێنەرانە لە کەرەستە و ئامادەیی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی بیرۆکە چالاک و ورووژێنەرەکان بەردەوامە لە ئیلهامبەخشین و وروژاندنی گفتوگۆکان لە هونەری هاوچەرخدا.

فەلسەفەی هونەرەکەی

هونەری جۆزێف بۆیس ڕەگێکی قووڵی لە بیروباوەڕی فەلسەفی و قەناعەتە سیاسییەکانیدا داکوتاوە. یەکێک لە بنەما سەرەکییەکانی فەلسەفەکەی ئەو بیرۆکەیە بوو کە هەموو کەسێک هونەرمەندێکە و داهێنان بەشێکی بنەڕەتی سروشتی مرۆڤە. ئەو پێی وابوو کە هونەر نابێت تەنها لە میدیا یان دامەزراوە هونەرییە نەریتییەکاندا قەتیس بێت بەڵکو دەبێت هەموو لایەنەکانی ژیان بگرێتەوە. بیوس داکۆکی لە ڕێبازێکی گشتگیرتر بۆ داهێنان دەکرد، هانی تاکەکانی دەدا کە توانای داهێنەرانەیان لە چالاکییە ڕۆژانە و بڕیارەکانیاندا لە خۆبگرن.

هەروەها بیوس جەختی لەسەر چەمکی "پەیکەرسازی کۆمەڵایەتی" کردەوە، کە زاراوەیەکە بۆ وەسفکردنی ئەو بیرۆکەیەی دایهێنا کە دەتوانرێت کۆمەڵگا خۆی وەک بەرهەمێکی هونەری لە قاڵب بدرێت. ئەو پێی وابوو هونەر هێزی گۆڕینی کۆمەڵگای هەیە و هونەرمەندان و هەروەها مرۆڤە ئاساییەکان بەرپرسیارێتییان هەیە بۆ بەشداری چالاکانە لەم گۆڕانکارییەدا. بۆ بیوس، هونەر جۆرێک بوو لە پەیوەندیکردن کە دەیتوانی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە بورووژێنێت و گفتوگۆ پەروەردە بکات و ئیلهامبەخش بێت بۆ گۆڕانکاری.

سەرەڕای ئەوەش، بیوس زۆر حەزی لە ڕۆحانیەت و شامانیزم بوو. زۆرجار هێما و ڕێوڕەسمەکانی نەریتە ڕۆحییە جیاوازەکانی دەخستە ناو کارە هونەریەکانییەوە، هەوڵی دەدا دەست بخاتە ناو تەوەرە گشتگیرەکان و پەیوەندی بە هۆشیارییەکی قووڵتر و بەکۆمەڵەوە بکات. بەکارهێنانی ماددە ناتەقلیدییەکانی وەک هەست و چەوری و مۆمی هەنگ هێمادار بوو و چینەکانی مانایان هەڵگرتبوو، نوێنەرایەتی گەرمی و پاراستن و گۆڕانکاری دەکرد.

جگە لەوەش هونەری بیوس بە قووڵی سیاسی بوو. باوەڕی بە توانای هونەر هەبوو بۆ تەحەدای سیستەمی سیاسی ستەمکار و بەرەوپێشبردنی بەها دیموکراسیەکان. بەشداریکردنی لە چالاکی و ڕۆڵی لە دامەزراندنی پارتی خوێندکارانی ئەڵمانی و دواتر پارتی سەوز، ڕەنگدانەوەی پابەندبوونی بە گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و سیاسییەوە هەبوو.

بە کورتی فەلسەفەی هونەری بۆیس بیرۆکەکانی داهێنان وەک سیفەتێکی گشتگیری مرۆڤایەتی و هێزی گۆڕینی هونەر لە کۆمەڵگادا و ڕەهەندە ڕۆحییەکانی داهێنان و بەرپرسیارێتی سیاسی هونەرمەندان و تاکەکانی لەخۆگرتبوو. بە هونەرەکەی هەوڵیدەدا بەربەستەکانی نێوان هونەر و ژیان بشکێنێت، هانی مرۆڤەکانی دەدا کە لە ئاستی کەسی و کۆمەڵایەتیدا پەیوەندی بە هونەرەوە بکەن و توانای خۆیان بناسن بۆ داڕشتنی جیهانی دەوروبەریان لە ڕێگەی کردارێکی داهێنەرانە و بیرکردنەوەوە.

شیکاری ڕەخنەگرانە بۆ هونەرەکەی

شیکاری ڕەخنەیی بۆ هونەری جۆزێف بۆیس زۆرجار لە دەوری چەند تەوەری سەرەکی و لایەنی کارەکانی دەسوڕێتەوە. لێرەدا چەند خاڵێک دەخەینەڕوو کە ڕەخنەگران و مێژوونووسانی هونەر زۆرجار باسیان کردووە:

١- قووڵایی چەمکی و هێماسازی:
کارە هونەریەکانی بیوس بارگاوی بوون بە هێماسازی و مانای چەمکی قووڵ. زۆرجار ڕەخنەگران لە بەکارهێنانی کەرەستەی وەک هەست و چەوری و هەنگوین و هەروەها تێکەڵکردنی ئاژەڵ و شتە ڕۆژانەییەکان لە پارچەکانیدا لە چینەکانی هێماسازی دەکۆڵنەوە. ئەم هێمایانە وەک نوێنەرایەتی گۆڕانکاری و گەرمی و پاراستن و خۆراکدان سەیر دەکرێن، ئەمەش دەبێتە هۆی گفتوگۆکردن لەسەر واتا کولتووری و دەروونی و سیاسییەکانیان.

٢- شرۆڤەی کۆمەڵایەتی و سیاسی:
زۆرجار هونەری بۆیس لە چوارچێوەی چالاکییە سیاسییەکەیدا شیکاری دەکرێت. ڕەخنەگران لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن کارە هونەریەکانی وەک میدیایەک بۆ ڕەخنەی کۆمەڵایەتی و سیاسی خزمەت دەکەن. نمایش و ئینستەڵەیشنەکانی وەک "ئەمریکام بەدڵە و ئەمریکا حەزم لێیە" (١٩٧٤) کە چەند ڕۆژێکی لە ژوورێکدا لەگەڵ گورگێکی کێویدا بەسەر بردووە، ئەمە وەک لێدوانێک لەسەر ناسیۆنالیزم و ناسنامە و ئاڵوگۆڕی کولتووری سەیر دەکرێن.

٣- ڕۆڵی هونەرمەند:
جەختکردنەوەی بیوس کە "هەموو کەسێک هونەرمەندە" تەحەدای چەمکە نەریتییەکانی نووسەریی و شارەزایی هونەری کرد. ڕەخنەگران باس لەوە دەکەن کە چۆن بیرۆکەکانی سەبارەت بە دیموکراتیزەکردنی هونەر کاریگەرییان لەسەر نەوەکانی دواتری هونەرمەندان هەبووە، ئەمەش بووە هۆی هەڵسەنگاندنەوەی ڕۆڵی هونەرمەند لە کۆمەڵگادا.

٤- هونەری نمایش و بەڵگەنامە:
زۆرجار نمایشەکانی بیوس کاتی بوون، تەنها لە بەڵگەنامەسازیدا لە ڕێگەی وێنە و ڤیدیۆوە بوونیان هەبوو. ڕەخنەگران تەحەددیات و کاریگەرییەکانی بەڵگەنامەکردنی هونەری نمایشی شیدەکەنەوە، پرسیارەکانی سەبارەت بە ڕەسەنایەتی کارە هونەرییەکە لە فۆڕمی تۆمارکراوی خۆیدا و پەیوەندی نێوان ڕووداوە ڕاستەوخۆکە و بەڵگەنامەکانی دەکۆڵنەوە.

٥- میرات و کاریگەری:
کاریگەری بیوس لەسەر هونەری هاوچەرخ و هونەرمەندەکانی دواتر بابەتێکی شیکاری بەرفراوانە. ڕەخنەگران هەڵسەنگاندن بۆ ئەوە دەکەن کە چۆن بیرۆکە و پراکتیکەکانی دیمەنی هونەری هاوچەرخیان لە قاڵب داوە، ئەمەش بووەتە هۆی گفتوگۆکردن سەبارەت بە پەیوەندییە بەردەوامەکانی چەمک و کەرەستە و شێوازەکانی لە سەدەی بیست و یەکەمدا.

٦- ڕۆحانیەت و زاڵبوون:
حەز و ئارەزووی بۆیس بۆ ڕۆحانیەت و شامانیزم، بوارێکی دیکەی شیکاری ڕەخنەییە. ڕەخنەگران ورد دەبنەوە لەوەی کە چۆن کارە هونەریەکانی بەدواداچوون بۆ بابەتەکانی تێپەڕاندن و ڕێوڕەسم و پەیوەندی مرۆڤایەتی و سروشت بەیەکەوە دەکەن. لە بەکارهێنانی هێما و ڕێوڕەسمە ڕۆحییەکانی ئەو بە وردی دەکۆڵرێتەوە بۆ کاریگەرییەکانی لەسەر تێڕوانین و ئەزموونی بینەر بۆ کارە هونەرییەکە.

٧- پێشوازی و مشتومڕ:
لە کۆتاییدا، شیکارییە ڕەخنەییەکان زۆرجار پێشوازیکردن لە کارەکانی بیوس لە ماوەی ژیانی و ساڵانی دواتردا لەبەرچاو دەگرن. مشتومڕەکانی دەوروبەری هونەرەکەی، وەک مشتومڕەکان لەسەر ڕەوایەتی و دەستڕاگەیشتنەکەی، لە چوارچێوەی گۆڕینی نۆرمەکانی هونەری و چاوەڕوانییەکانی بینەردا دەکۆڵرێنەوە.

٨- چاکبوونەوە:
زۆرجار بیوس لە بەرهەمەکانیدا مۆتیڤی چاکبوونەوەی بەکاردەهێنا. بەکارهێنانی ماددە ناتەقلیدییەکانی وەک چەوری و هەست پەیوەست بوو بە بیرۆکەکانی چاکبوونەوە و دووبارە دروستبوونەوە. ڕەخنەگران ورد دەبنەوە لەوەی کە چۆن ئەم ماددانە وەک مەتافۆرێک بۆ چاکبوونەوەی کەسی و کۆمەڵایەتی کاری کردووە، باس لە برینەکانی شەڕ و ململانێی سیاسی دەکەن.

٩- دەستپێشخەرییە پەروەردەییەکان:
بە ڕەهایی، جۆزێف بیوس بە قووڵی پابەند بوو بە تێکەڵکردنی پەروەردە و هونەر، پێیوابوو کە داهێنان دەبێت بەشێکی سەرەکی ژیانی هەموو کەسێک بێت. چەمکی "پەیکەرسازی کۆمەڵایەتی" ئەو بیرۆکەیەی لەخۆگرتبوو کە دەتوانرێت کۆمەڵگا خۆی وەک بەرهەمێکی هونەری لە ڕێگەی کردەی داهێنەرانە بەکۆمەڵەوە لە قاڵب بدرێت و پێکبهێنرێت.

١٠- خەمى ژينگەيى:
هەروەها هونەری بیوس دەستی خستە سەر بابەتەکانی ئیکۆلۆژی و ژینگەیی. جەختکردنەوە لەسەر پێکەوەگرێدانی هەموو زیندەوەران و چالاکییەکانی بۆ هۆکارە ژینگەییەکان بابەتی شیکارییە. ڕەخنەگران باس لەوە دەکەن کە چۆن هونەرەکەی داکۆکی لە پەیوەندییەکی هاوسەنگتری نێوان مرۆڤایەتی و سروشتدا دەکرد، پێشبینی نیگەرانییەکانی هاوچەرخیان دەکرد سەبارەت بە گۆڕانی کەشوهەوا و تێکچوونی ژینگە.

١١- کاریگەری دەروونی و سۆزداری:
زۆرجار ئامانجی نمایش و ئینستەڵەیشنەکانی بیوس، وروژاندنی لە لایەن بینەرانەوە وەڵامی سۆزداری و دەروونی بەهێز بوون. ڕەخنەگران بەدواداچوون بۆ سروشتی نوقمکەری بەرهەمەکانی دەکەن و چۆن بینەرانیان بانگهێشت کردووە بۆ ئەوەی لە ئاستێکی قووڵی کەسیدا بەشداری بکەن. کاریگەری سۆزداری هونەرەکەی و توانای وروژاندنی خۆڕاگری ئەو، بابەتی گفتوگۆیە.

١٢- کات و ماوەی کارکردن:
زۆرجار نمایشەکانی بیوس ماوەی درێژخایەن یان کردارە دووبارەبووەکانی تێدابوو. ڕەخنەگران گرنگی کات لە هونەرەکەیدا شی دەکەنەوە، لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن تێپەڕبوونی کات کاریگەری لەسەر مانا و ئەزموونی بەرهەمەکانی هەبووە.

١٣- نمایش و کردار: نمایشەکانی، یان "کردەوەکان" وەک خۆی ناوی لێنابوو، بەشێکی دانەبڕاو بوون لە دەربڕینی هونەریدا. زۆرجار ڕەخنەگران شیکاری بۆ ئەو هێما و پەیامانە دەکەن کە لە ڕێگەی ئەم کردەوانەوە دەگوازرێنەوە. بۆ نموونە، نمایشە ئایکۆنییەکەی لەگەڵ کۆیۆت لە فیلمی "من حەزم لە ئەمریکایە و ئەمریکا حەزم لێیە" وەک ڕەنگدانەوەی دابەشبوونە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکانی نێوان مرۆڤایەتی و سروشت لێکدراوەتەوە.

زۆرجار هونەری بیوس وەک چالاک و مەتەڵ و کراوە سەیر دەکرێت بۆ لێکدانەوە جۆراوجۆرەکان، بانگهێشتی ڕەخنەگران و بینەران دەکات بۆ ئەوەی بە قووڵی بەشداری چینەکانی مانا و دەوڵەمەندی چەمکییەکەی بکەن.

هونەری سەر شەقام
بزووتنەوەی هونەری

نووسینی :- مامۆستا قەدر میرخان

هونەری سەر شەقام بزووتنەوەیەکی هونەری هاوچەرخە کە بریتییە لە دروستکردنی هونەری بینراو لە شوێنە گشتییەکاندا، زۆرجار دیمەنی شارەکان وەکو کانڤاس بەکاردەهێنرێت. فۆڕمی جۆراوجۆری وەک گرافیتی، ستێنسڵ، دیوارکێشان، گەنم هەویرکردن و زۆر شتی تر لەخۆدەگرێت. ئەم هونەرە لە گۆڕەپانی هونەری ژێرزەمینییەوە سەریهەڵداوە و پەرەی سەندووە و بووەتە فۆرمێکی ڕێزدار لە دەربڕینی هونەری. هونەرمەندانی سەر شەقامەکان شوێنە گشتیەکان بەکاردەهێنن بۆ گەیاندنی پەیام، وروژاندنی بیرکردنەوە، یان تەنها بۆ جوانکردن و وەرگرتنەوەی شوێنە پشتگوێخراوەکان، بە تەوەرە بوێرەکانی ناسراوە، زۆرجار بارگاوییە سیاسییەکان یان پەیوەندیدارە کۆمەڵایەتییەکان، هەروەها تەحەدای سنوورە ئاساییەکانی هونەر دەکات بە دەستڕاگەیشتن بە بینەرێکی فراوانتر لە دەرەوەی فەزای گەلەرییە تەقلیدییەکان.

هونەری سەر شەقام بزووتنەوەیەکی فرەلایەنەیە کە شێواز و تەکنیک و پاڵنەرە جۆراوجۆرەکان لەخۆدەگرێت.

گرافیتی: یەکێکە لە فۆرمە ناسراوەکان، گرافیتی بریتییە لە نیگارکێشان یان نووسین لەسەر دیوار یان ڕووکار لە شوێنە گشتیەکاندا. دەتوانێت لە تاگی سادەی (ئیمزا) وە دەست پێبکات تا پارچەی ئاڵۆز و ڕەنگاوڕەنگ.
ستێنسڵ: هونەرمەندان ستێنسڵ بەکاردەهێنن بۆ دروستکردنی شێوە یان دیزاینی دووبارەبووەوە بە خێرایی. ڕێگە بە کاری هونەری ورد دەدات، زۆرجار لە پۆرترێت یان وێنەی ئاڵۆزدا دەبینرێت.
دیوارەتابلۆی گەورە یان کارە هونەریەکان کە ڕاستەوخۆ لەسەر دیوار یان ڕووکار ئەنجام دەدرێن. دیوارە ڕەنگاوڕەنگییەکان دەتوانن تەواوی لایەکانی بیناکە بگرێتەوە و زۆرجار پەیامی بەهێز بگەیەنن یان ناسنامەی کۆمەڵگەیەک پیشان بدەن.
هەویرکردنی گەنم: ئەم تەکنیکە بریتییە لە دانانی پۆستەر یان کاری هونەری لەسەر دیوارەکان بە بەکارهێنانی هەویرێک کە لە ئاردی گەنم و ئاو دروستکراوە. فۆرمێکی کاتی هونەری سەر شەقامە کە ڕێگە بە هونەرمەندان دەدات پەیام بگەیەنن یان کارەکانیان نمایش بکەن.
هونەری شەقامی سێ ڕەهەندی: هونەرمەندان وەهمی بینایی لەسەر شەقامەکان یان دیوارەکان دروست دەکەن، بە بەکارهێنانی دیدگا بۆ ئەوەی کارە هونەرییەکە سێ ڕەهەندی دەربکەوێت کاتێک لە گۆشەیەکی دیاریکراوەوە سەیر دەکرێت.
زۆرجار هونەری سەر شەقامەکان باس لە پرسە کۆمەڵایەتی یان سیاسییەکان دەکات، شرۆڤەی کولتووری، یان تەنیا ئامانجی جوانکردنی فەزای شارەکانە. ڕێگایەکە بۆ هونەرمەندان بۆ پەیوەندیکردن لەگەڵ بینەرێکی فراوانتر لە دەرەوەی سنووری گەلەرییە تەقلیدییەکان، دەگاتە ئەو کەسانەی کە ڕەنگە بە شێوەیەکی ئاسایی بەشداری هونەر ناکەن.

بەڵام گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە هونەری سەر شەقام لە ناوچەیەکی خۆڵەمێشی یاساییدا کاردەکات. لە کاتێکدا هەندێک پارچە لەلایەن دەسەڵاتە ناوخۆییەکانەوە ڕاسپێردراو یان ڕێگەپێدراون، هەندێکی تر بە گرافیتی نایاسایی یان تێکدان دادەنرێت، ئەمەش دەبێتە هۆی مشتومڕ لەسەر شەرعیەت و ئازادی هونەرییەکەی.

بزووتنەوەکە لەم ساڵانەی دواییدا ناسنامە و قبوڵکردنی بەدەستهێناوە، هونەرمەندانی سەر شەقامەکانی وەک بانکسی و شێپەرد فەیری و چەندین کەسی دیکە بەهۆی کارەکانیانەوە ناوبانگێکی نێودەوڵەتییان بەدەستهێناوە، ئەمەش هێڵەکانی نێوان هونەری سەرەکی و هونەری ژێرزەمینیان کاڵکردووەتەوە.

لەناو هونەری سەرشەقامدا، ئاراستە و گروپ و بزووتنەوەی هونەری جۆراوجۆر سەریان هەڵداوە، هەریەکەیان شێواز و پەیام و ڕێبازی تایبەتی خۆیان هەیە بۆ دروستکردنی هونەر لە فەزای گشتیدا. لێرەدا چەند دانەیەکی بەرچاو دەخەینەڕوو:

١- هونەری ستێنسڵ: ئەم ئاراستەیە بریتییە لە بەکارهێنانی ستێنسڵ بۆ دروستکردنی وێنەی ورد و زۆرجار بارگاوی بە سیاسەت. هونەرمەندەکانی وەک بانکسی بەهۆی کارە ستێنسڵەکانیەوە ناوبانگیان بەدەستهێنا، ئەم شێوازەیان بەکارهێنا بۆ دروستکردنی لەوحێکی بیرکردنەوە.
٢- نووسینی گرافیتی: نووسەرانی گرافیتی سەرنجیان لەسەر نووسین و تایپۆگرافیای ستایلدارە. هەر هونەرمەندێک کە پارچەیەکی ناوازە پەرەپێدەدات، زۆرجار لێهاتوویی و داهێنەری باوەڕپێنەکراو لە دەستکاریکردنی پیتەکان بە شێوەیەکی هونەری نیشان دەدات.
٣- دیواری شەقامەکان: هونەرمەندان و دەستەجەمعی تایبەت بە دروستکردنی دیوارە گەورەکان کە زۆرجار ڕەنگدانەوەی کولتووری ناوخۆیی، مێژوو، یان پرسە کۆمەڵایەتییەکانن. ئەم دیوارە ڕەنگاوڕەنگانە دەتوانن لەلایەن کۆمەڵگاوە بەڕێوەببرێن، هونەرمەندان هاوکاری بکەن بۆ گۆڕینی گەڕەکەکان.
٤- هونەری ئینستەڵەیشن: هەندێک لە هونەرمەندانی سەر شەقام لە شوێنە گشتییەکاندا ئینستەڵەیشن دروست دەکەن، کەرەستەی جۆراوجۆر یان شتومەکی جۆراوجۆر بەکاردەهێنن بۆ گەیاندنی پەیامێک یان وروژاندنی بیرکردنەوە. ئەم دامەزراندنانە ڕەنگە کاتیبن یان کارلێککارانە بن، ڕێبواران بە شێوەیەکی چاوەڕواننەکراو سەرقاڵ بکەن.
٥- جامکردنی کولتوور: ئەم ڕێبازە بریتییە لە چەوساندنەوە یان گۆڕینی ڕیکلام یان هێما کولتوورییە هەبووەکان بۆ تەحەدای بەکاربەری، گێڕانەوەی سیاسی، یان نۆرمەکانی کۆمەڵایەتی. جۆرێکە لە چالاکیی هونەری لەناو هونەری سەر شەقامدا.
٦- دەستەجەمعی و هاوکاری: زۆرجار گروپی هونەرمەندان دەستەجەمعی پێکدەهێنن یان هاوکاری دەکەن لە پڕۆژەکاندا، لێهاتوویی و دیدگاکانیان تێکەڵ دەکەن بۆ دروستکردنی کارە هونەرییە کاریگەر و یەکگرتووەکان. ئەم هاوکارییانە دەتوانن لە دەستپێشخەرییە ناوخۆییە بچووکەکانەوە دەست پێبکەن تا دەگاتە پڕۆژەی گەورەی نێودەوڵەتی.
هەریەک لەم ئاراستە یان بزووتنەوە لە ناو هونەری شەقامدا بەشدارن لە فرەچەشنی و دەوڵەمەندی بزووتنەوەی گشتی. ئەوان هەمەلایەنەی هونەری سەر شەقام وەک میدیایەک بۆ دەربڕین و چالاکیی و بەشداریکردنی کۆمەڵگا نیشان دەدەن.

ڕۆڵی جوانی لە هونەردا، تەنانەت لە هونەری شەقامیشدا، هێشتا بەرچاوە. جوانی لەم چوارچێوەیەدا دەتوانرێت وەک سەرنجڕاکێشیی جوانکاری، جێبەجێکردنی لێهاتوو، بەکارهێنانی ڕەنگ و فۆرم، یان تەنانەت ئەو کاریگەرییە سۆزدارییە سەیر بکرێت کە کارە هونەرییەکە دەورووژێنێت. زۆرجار هونەری سەر شەقام ژینگە شارییەکان جوان دەکات، فەزای مات یان پشتگوێخراو دەگۆڕێت بۆ ناوچەیەکی زیندوو و سەرنجڕاکێش لە ڕووی بینراوەوە کە کۆمەڵگا بەرز دەکەنەوە و ئیلهامبەخشن.

جوانی لە هونەردا، لەوانەش هونەری سەر شەقامەکان، خزمەت بە مەبەستی جۆراوجۆر دەکات:
پەیوەندی سۆزداری: هونەری جوان دەتوانێت هەستەکان بورووژێنێت، جا چ خۆشی بێت، سەرسوڕمان بێت، بیرکردنەوە بێت، یان نۆستالژیا. هێزی ئەوەی هەیە لە ئاستی سۆزداریدا پەیوەندی لەگەڵ خەڵکدا بکات، بەبێ گوێدانە هەر پەیامێکی ڕوون.
بەشداریکردن و پێزانین: سەرنجڕاکێشیی بینراوی هونەری سەر شەقام دەتوانێت خەڵک ڕابکێشێت، هانیان بدات بۆ وەستان و قەدرزانینی کارە هونەریەکان. دەتوانێت گفتوگۆکان بوروژێنێت، ئیلهامبەخش بێت بۆ داهێنان و هەستکردن بە سەرسوڕمان و قەدرزانی بۆ دەربڕینی هونەری.
ڕاکێشانی مرۆڤ بۆ فەزاکان: بە زیادکردنی جوانی بۆ دیمەنی شارەکان، هونەری سەر شەقامەکان دەتوانێت ژینگەکان ئاوەدانتر بکات، زیاتر بانگهێشتکەر سەرنجڕاکێش بکات. بەشدارە لە هەستکردن بە شوێن و ناسنامەی کۆمەڵایەتی.
لە کاتێکدا هەندێک لە هونەری سەر شەقامەکان ئامانجیان گەیاندنی پەیامێکە یان لێدوانێکە، هەندێکی تر بە پلەی یەکەم سەرنجیان لەسەر توخمە هونەری و جوانکارییەکانە، ئاهەنگ دەگێڕن بە داهێنان و جوانی تەواوەتی دەربڕینی بینراو. هەردوو ڕێبازەکە بەشدارن لە تابلۆی دەوڵەمەندی هونەری سەر شەقام و کاریگەرییەکانی لەسەر فەزای گشتی.

هونەری سەر شەقامەکان سەرهەڵدانی چەندین هونەرمەند و دەستەجەمعی دیار وبەرچاوی بەخۆیەوە بینی کە کارەکانیان ناسنامە و ستایشی نێودەوڵەتی بەدەستهێناوە. بەشێک لەو هونەرمەند و گروپانە کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر بزووتنەوەکە هەبووە و کاریگەرییەکی بەردەوامیان بەجێهێشتووە لەوانە:

١- بانکسی: ڕەنگە بەناوبانگترین و مەتەڵترین هونەرمەندی سەرشەقام بێت، بەرهەمە سیاسییە بارگاوییەکان و بیرکردنەوە ورووژێنەرەکانی بانکسی زۆرجار هەڵگری شرۆڤەی کۆمەڵایەتین. ناسنامەکەی وەک نهێنییەک دەمێنێتەوە، ئەمەش سەرنجڕاکێشیی کارەکانی زیاتر دەکات.
٢- شێپەرد فەیری (گوێڕایەڵی زەبەلاح): بە پۆستەری ئایکۆنی "هیوا" ناسراوە کە باراک ئۆباما و کەمپەینی "گوێڕایەڵی زەبەلاح"ی تێدایە، کارەکانی فەیری هونەری سەر شەقامەکان لەگەڵ چالاکییەکان تێکەڵ دەکات، کە دیزاینی بوێر و پەیامی بەهێزی تێدایە.
٣- ج.ر: بەناوبانگە بە کارە فۆتۆگرافییە گەورە و ڕەش و سپییەکانی کە لە فەزای گشتیدا لە سەرانسەری جیهاندا نمایشکراون. بە بەکارهێنانی دیزاینە پێکسڵییەکان کە ئیلهامیان لە یارییە ڤیدیۆییەکانی ڕیترۆ وەرگرتووە، ئینڤادەر ئینستەڵەیشنی هونەری شەقامی مۆزایک دروست دەکات، کە لە شارەکانی جیهاندا بە "داگیرکەرانی بۆشایی ئاسمان" ناسراوە.
٤- ئینڤادەر: بە بەکارهێنانی دیزاینە پێکسڵییەکان کە ئیلهامیان لە یارییە ڤیدیۆییەکانی ڕیترۆ وەرگرتووە، ئینڤادەر ئینستەڵەیشنی هونەری شەقامی مۆزایک دروست دەکات، کە بە "داگیرکەرانی بۆشایی ئاسمان" ناسراوە، لە شارەکانی جیهاندا.
٥- ئۆس جیمێۆس: جووتە برای بەڕازیلی کە بە کارەکتەرە زیندوو و سوریالەکانیان ناسراون، زۆرجار دیوارە وێنەکێشانەکانیان فیگەری ڕەنگاوڕەنگ و یاریزانانە لە بەرامبەر پاشخانی شارەکاندا نیشان دەدەن.
٦- بلو: هونەرمەندێکی سەر شەقامی ئیتاڵییە کە بەهۆی دیوارە گەورە و بارگاوییەکانی سیاسییەوە ناسراوە کە زۆرجار بە وێنەی سوریال و بیرکردنەوە ورووژێنەر مامەڵە لەگەڵ پرسە کۆمەڵایەتی و ئابووری و ژینگەییەکان دەکات.
٧- کۆمەڵەی ووستەر: لە کاتێکدا کە یەک هونەرمەند نەبووە، ئەم کۆمەڵەیە ڕۆڵێکی بەرچاوی هەبووە لە بەرەوپێشبردن و بەڵگەنامەکردنی هونەری سەر شەقامەکان لە ئاستی جیهانیدا، کۆڕاتۆرکردنی پێشانگەکان و نمایشکردنی بەهرەمەندە سەرهەڵداوەکان.
ئەم هونەرمەند و گروپانە بەشدارییان کردووە لە بەرزکردنەوەی هونەری سەر شەقام وەک فۆرمێکی هونەری شەرعی و بردنەپێشەوەی سنوورەکان و هێنانی سەرنج بۆ هێزی هونەر لە فەزای گشتیدا. شێوازە جیاوازەکانیان و کارە کاریگەرەکانیان پەرەسەندنی هونەری سەر شەقامیان لە قاڵب داوە و بەردەوامن لە ئیلهامبەخشین بە نەوە نوێیەکانی هونەر.

شیکاری ڕەخنەگرانە
شیکاری ڕەخنەیی هونەری شەقام بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە لایەنە جۆراوجۆرەکانی بزووتنەوەکە، لەوانە ڕەهەندە کۆمەڵایەتی، کولتووری، هونەری و سیاسییەکانی. لێرەدا چەند خاڵێکی سەرەکی دەخەینەڕوو کە زۆرجار لە شیکارییە ڕەخنەییەکاندا لەبەرچاو دەگیرێن:

١- شرۆڤەی کۆمەڵایەتی: هونەری سەر شەقام زۆرجار باس لە پرسە کۆمەڵایەتییەکان دەکات، شرۆڤە لەسەر بابەتەکانی وەک نایەکسانی، ڕەگەزپەرستی، گەشەپێدان و نیگەرانییەکانی ژینگە پێشکەش دەکات. شیکردنەوەی چۆنیەتی بەکارهێنانی کارەکانی هونەرمەندان بۆ ڕەنگدانەوەی و ڕەخنەگرتن لە پرسە کۆمەڵایەتییەکان، لە تێگەیشتن لە کاریگەرییەکانی بزووتنەوەکەدا زۆر گرنگە.
٢- فەزای گشتی و خاوەندارێتی: هونەری شەقام تەحەدای چەمکی خاوەندارێتی فەزای گشتی دەکات. شیکردنەوەی چۆنیەتی وەرگرتنەوەی دیمەنی شارەکان و پرسیارکردن لە خاوەندارێتی دیوارە گشتیەکان یان ڕووبەرەکان بە زیادکردنی دەربڕینە هونەرییەکانیان، باسەکان سەبارەت بە دەستڕاگەیشتن بە هونەری گشتی دەوروژێنێت.
٣- تەکنیک و شێوازە هونەریەکان: زۆرجار شیکاری ڕەخنەیی ورد دەبێتەوە لەو تەکنیکە هونەریانەی کە هونەرمەندەکانی سەر شەقامەکان بەکاریان دەهێنن، وەک کاری ستێنسل، شێوازەکانی نووسینی گرافیتی، دیوارسازی و وەهمەکانی سێ ڕەهەندی. تێگەیشتن لە لایەنە تەکنیکیەکان و پەرەسەندنیان بە تێپەڕبوونی کات ڕۆشنایی دەخاتە سەر فرەچەشنی و داهێنانی بزووتنەوەکە.
٤- ڕەچاوکردنی یاسایی و ئەخلاقی: زۆرجار یاساییبوون و ئەخلاقی هونەری سەر شەقامەکان جێگەی مشتومڕن. شیکردنەوەی هێڵی تەنک لە نێوان تێکدان و دەربڕینی هونەری شەرعی یارمەتیدەرە بۆ لێکۆڵینەوە لە پرسیارەکانی ئازادی هونەری، مافی خاوەندارێتی و قبوڵکردنی کۆمەڵگا.
٥- کاریگەری لەسەر کۆمەڵگاکان: هونەری شەقام دەتوانێت کاریگەری قووڵی لەسەر کۆمەڵگا ناوخۆییەکان هەبێت. شیکردنەوەی کاریگەرییەکانی لەسەر ناسنامەی کۆمەڵگا، بوژاندنەوەی گەڕەک، گەشتیاری و یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی یارمەتیدەرە بۆ تێگەیشتن لە کاریگەرییە کۆمەڵایەتییە فراوانەکانی.
٦- بازاڕی هونەر و بازرگانیکردن: بە کاڵاکردنی هونەری سەر شەقام بووەتە هۆی گفتوگۆکردن سەبارەت بە تێکەڵبوونی بە بازاڕی هونەر. لێکۆڵینەوە لە چۆنیەتی کڕین و فرۆشتن و نمایشکردنی هونەری سەر شەقامەکان لە گەلەرییەکان یان کۆمەڵە تایبەتەکان، پرسیار لەبارەی ڕەسەنایەتی و سەرچاوەی بنەڕەتی بزووتنەوەکە دەوروژێنێت.
٧- جیهانگیری و ئاڵوگۆڕی کولتووری: هونەری سەر شەقام دیاردەیەکی جیهانییە. شیکردنەوەی کاریگەرییە نێوان کولتوورییەکانی، چۆن هونەرمەندان ئیلهام لە پاشخانە جۆراوجۆرەکانەوە وەردەگرن، و ئاڵوگۆڕی بیرۆکەکان لە سنوورەکانەوە، ڕۆڵی ئەو لە داڕشتنی کولتوورێکی بینراوی جیهانیدا دەردەخات.
٨- شیکاری ڕەخنەگرانەی هونەری سەر شەقام کۆمەڵێک دیدگای بەرفراوان لەخۆدەگرێت، دان بە شایستەیی هونەری و کاریگەرییە کۆمەڵایەتی-سیاسییەکەی و ئاڵۆزییەکانی دەوروبەری دروستکردن و پێشوازیکردنی لەناو کۆمەڵگادا دەنێت.
٩- سروشت و پاراستنی کاتی: سروشتی کاتی هونەری سەر شەقامەکان پرسیار سەبارەت بە پاراستن و بەڵگەنامەکردن دەوروژێنێت. شیکردنەوەی گرژییەکانی نێوان نابەردەوامیی هونەری دەرەوە و هەوڵدان بۆ پاراستنی لە ڕێگەی بەڵگەنامەسازی، پڕۆژەی پاراستن، یان گواستنەوەی بۆ گەلەرییەکان، هاندەری گفتوگۆیە لەسەر ڕەسەنایەتی و جەوهەری هونەری سەر شەقامەکان.
١٠- گفتوگۆ لەگەڵ فۆرمەکانی هونەری نەریتی: هونەری سەر شەقام زۆرجار لەگەڵ فۆرمەکانی هونەری نەریتیدا یەکدەگرێتەوە و تەحەدای دەکات. شیکردنەوەی چۆنیەتی بەشداریکردنی هونەرمەندانی سەر شەقامەکان لەگەڵ هونەری کلاسیک، بزووتنەوەکانی هونەری هاوچەرخ، یان فۆرمەکانی تری دەربڕین، وەک هونەری نمایش یان پەیکەرسازی، پەرەسەندن و تێکەڵکردنی پراکتیزە هونەریەکان ئاشکرا دەکات.
١١- ڕەگەز، ناسنامە و نوێنەرایەتی: پشکنینی نوێنەرایەتی ڕەگەز، ڕەگەز و ناسنامە لە هونەری سەر شەقامەکاندا بەشدارە لە گفتوگۆکردن لەسەر گشتگیری و نوێنەرایەتیکردن لەناو جیهانی هونەردا. گرنگە شیکاری بکرێت کە چۆن دەنگە جۆراوجۆرەکان نوێنەرایەتی دەکرێن و ئایا هونەری سەر شەقام وەک سەکۆیەک بۆ کۆمەڵگا پەراوێزخراوەکان کاردەکات یان نا.
١٢- چالاکی و پڕوپاگەندە: هونەری شەقام زۆرجار وەک میدیایەک بۆ چالاکیی و پڕوپاگەندە کاردەکات. شیکردنەوەی داینامیکی دەسەڵات، دەستکاریکردنی هێماکان و کاریگەری هونەری سەر شەقام وەک ئامرازێک بۆ گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی یان سیاسی یارمەتیدەرە بۆ تێگەیشتن لە کاریگەرییە ئەگەرییەکانی سەر گوتاری گشتی.
١٣- سانسۆر و ئازادی ڕادەربڕین: زۆرجار حکومەت و دەسەڵاتداران هونەری سەر شەقامەکان سانسۆر دەکەن. شیکردنەوەی نموونەکانی سانسۆر، چ لە ڕێگەی لابردنەوە، چ لە ڕێگەی نیگارکێشانەوە، یان کردەوەی یاسایی دژی هونەرمەندەکانی سەر شەقام، ڕۆشنایی دەخاتە سەر پرسە فراوانەکانی ئازادی ڕادەربڕین و پێکدادانی نێوان کۆنترۆڵی فەرمی و سەربەخۆیی هونەری.
١٤- گەشتیاری و گەشەپێدانی شار: بەناوبانگبوونی هونەری سەر شەقامەکان بووەتە هۆی ئەوەی کە ببێتە کاڵا وەک شوێنێکی سەرنجڕاکێشی گەشتیاری. شیکردنەوەی کاریگەرییەکانی هونەری سەر شەقام لەسەر گەشەپێدانی شارەکان، چاکسازی و ئابوورییە گەشتیارییەکان پرسیارەکان سەبارەت بە ڕەسەنایەتی، بازرگانیکردن و ئاوارەبوونی کۆمەڵگا دەوروژێنێت.
١٥- هاوکاری و بەشداریکردن لە کۆمەڵگادا: شیکاری ڕەخنەگرانە دەتوانێت لێکۆڵینەوە بکات کە چۆن هونەرمەندان لەسەر شەقامەکان هاوکاری کۆمەڵگاکان دەکەن، لەگەڵ دانیشتوانی ناوچەکەدا بەشداری دەکەن، یان بەشدارییان لە پرۆسەی دروستکردندا. ڕۆڵی هونەر لە بنیاتنانی کۆمەڵگا و پەروەردەکردنی گفتوگۆ لە نێوان گروپە جۆراوجۆرەکاندا دەکۆڵێتەوە.

ئەم لایەنانە تێگەیشتنێکی قووڵتر لە ئاڵۆزییەکانی دەوروبەری هونەری سەر شەقامەکان پێشکەش دەکەن، کە تیشک دەخەنە سەر سروشتی فرەلایەنەی و ئەو باسە بەرفراوانەی کە لەناو کایەکانی هونەر، کۆمەڵگا، سیاسەت و کولتووردا دروستی دەکات.

پۆست مینیمالیزم

نووسینی : مامۆستا قادر میرخان 

پۆست مینیمالیزم بزووتنەوەیەکی هونەرییە کە لە کۆتایی شەستەکاندا وەک وەڵامێک بۆ مینیمالیزم سەریهەڵدا، کە بە سادەیی و شێوەی ئەندازەیی و کەرەستەی پیشەسازی تایبەتمەند بوو. هونەرمەندانی پۆست مینیمالیستی هەندێک توخمەکانی مینیمالیزمیان پاراست بەڵام لە فۆرماڵیزمە توندەکەی دوورکەوتنەوە و کەرەستە و پرۆسە و فۆڕمی نوێیان خستە ناو کارە هونەریەکانیانەوە. ئەم بزووتنەوەیە دەتوانرێت وەک کاردانەوەیەک لە دژی یاسا ڕەقەکانی مینیمالیزم و خواستێک بۆ گەڕان بەدوای مەودای بەرفراوانتر لە دەربڕینی هونەریدا سەیر بکرێت.

تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی پۆستمینیمالیزم بریتین لە:

١- کەرەستەی جۆراوجۆر:
هونەرمەندانی پۆست مینیمالیستی چەندین جۆری مادەی جیاوازیان بەکاردەهێنا، لەوانە ماددە سروشتی و ئۆرگانیکەکان، هەروەها کەرەستەی هونەری ناتەقلیدی وەک هەستکردن، قوماش و لاستیک. ئەم جیابوونەوەیە لە کەرەستە پیشەسازییەکانی مینیمالیزم ڕێگەی بە هەستکردنێکی زیاتری پێکهاتە و تاکتیلیتی(هەستی دەستلێدان) لە کارە هونەریەکەدا.

٢- کاری دەستی و دەستلێدان:
بە پێچەوانەی مینیمالیزمەوە کە زۆرجار دروستکردنی پیشەسازی لەخۆدەگرت، هونەرمەندەکانی پۆست مینیمالیستی ڕێبازێکی دەستیتریان لە باوەش گرت. ئەوان بەهای بە کاری دەستی و دەست لێدانی هونەرمەندیان دەدا، هێڵەکانی نێوان هونەری جوان و پیشەسازی کاڵ دەکردەوە.

٣- جەختکردنەوە لەسەر پرۆسێس:
پرۆسە و کردەی دروستکردن بوونە لایەنی بەرچاوی هونەری پۆستمینیمالیستی. هونەرمەندان ئارەزووی گەڕان بەدوای شێواز و تەکنیکەکانی دروستکردنی هونەردا بوون، زۆرجار شوێنەواری دیار و بەرچاوی پرۆسەی داهێنەرانەیان لە پارچە تەواوکراوەکەدا بەجێدەهێشت.

٤- هونەری تایبەت بە شوێن:
پۆست مینیمالیزم سەرهەڵدانی هونەری تایبەت بە شوێنەکانی بەخۆیەوە بینی، کە کارە هونەریەکان بۆ ئەوەی لە شوێنێکی دیاریکراودا بوونیان هەبێت، وەڵامی توخمە تەلارسازی و فەزاییەکانی ئەو ژینگەیە دەدەنەوە. ئەم ڕێبازە هاندەری بەشدارییەکی قووڵتر بوو لە نێوان کارە هونەرییەکە و دەوروبەرەکەی.

٥- گەڕانی چەمکی:
زۆرجار هونەرمەندانی پۆستمینیمالیستی خەریکی بیرۆکە چەمکییەکان بوون، پاڵیان بە سنوورەکانیانەوە دەنا کە هونەر دەتوانێت چی بێت. فۆکسەکە لە خودی ئۆبجێکتەوە گۆڕا بۆ بیرۆکە و چەمکەکانی پشت کارە هونەرییەکە، بەمەش تەحەدای چەمکە نەریتییەکانی جوانیناسی دەکرد.

٦- ڕەتکردنەوەی فۆرماڵیزم:
پۆست مینیمالیزم ڕێبازی فۆرمالیستی مینیمالیزمی ڕەتکردەوە کە جەختی لەسەر پاکی فۆرم و ڕەنگ دەکردەوە. هونەرمەندانی پۆستمینیمالیستی ئاڵۆزی و ناڕێکی و هەستیارییەکی خودکار و بابەتیی زیاتریان لە باوەش گرت.

٧- کاریگەری لەسەر جوڵەکانی دواتر:
پۆست مینیمالیزم کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر بزووتنەوە هونەرییەکانی دواتر هەبوو، لەوانە هونەری چەمکی، هونەری ئینستەڵەیشن و فۆرمە جۆراوجۆرەکانی پەیکەرسازی هاوچەرخ. ڕێبازە تاقیکاری و کراوەکەی ڕێگەی بۆ هونەرمەندان خۆشکرد بۆ گەڕان بەدوای میدیا و بیرۆکەی جۆراوجۆردا.

٨- گەڕان بەدوای جەستەدا:
زۆرجار هونەرمەندانی پۆستمینیمالیست بەدواداچوونیان بۆ ئەو بابەتانە دەکرد کە پەیوەندییان بە جەستەی مرۆڤەوە هەبوو، چ لە ڕووی فۆرم و چ لە ڕووی کەرەستەکانەوە. ئەم گەڕانە دەتوانێت ئەبستراکت، هێمادار، یان تەنانەت ناوپۆشی بێت، لەگەڵ هونەرمەندەکانی وەک ئیڤا هێس کە کارە هونەریەکان دروست دەکەن کە هەستەکانی جەستەیی و فۆڕمی ئۆرگانیک ورووژێنن.

٩- دیدگا فێمینیستەکان:
هەندێک لە هونەرمەندەکانی پۆستمینیمالیستی، بە تایبەتی ژنانی وەک ئیڤا هێس، پەیوەست بوون بە بزووتنەوە هونەرییە فێمینیستەکانەوە. کارەکانیان تەحەدای ڕۆڵی ڕەگەزی نەریتیان دەکرد لە هونەردا و بەکارهێنانی ماددە و فۆرمەکانیان زۆرجار ژێردەنگی فێمینیستی بوو، کاتێک باسیان لە پرسەکانی پەیوەست بە ناسنامە، ڕەگەز و کایەی ناوخۆیی دەکرد.

١٠- هونەری کاتی و ناهەمیشەیی:
پۆست مینیمالیزم بیرۆکەی نابەردەوامی لە باوەش گرت. هەندێک لە کارە هونەریەکان بە شێوەیەک دیزاین کراون کە کاتی بن، تەنها بۆ ماوەیەکی کورت بوونیان هەبووە. ئەم کاتیبوونە جەختی لەسەر پرۆسەی دروستکردن و ئەزموونی بینەر دەکردەوە، نەک تەمەنی درێژی کارە هونەرییەکە.

١١- کاریگەرییەکانی نێوان دیسیپلینەکان:
پۆست مینیمالیزم سنوورەکانی نێوان دیسیپلینە هونەرییە جیاوازەکانی کاڵ کردەوە. هونەرمەندان بیرۆکە و تەکنیکەکانیان لە بوارەکانی وەک هونەری نمایش، سەما و ئەدەبەوە وەرگرتووە، کارە هونەرییە نێوان زانستییەکانیان دروستکردووە کە توخمەکانی سەرچاوە جیاوازەکانیان تێکەڵ کردووە.

١٢- گرنگیدان بە پەیوەندییە فەزاییەکان:
زۆرجار هونەرمەندانی پۆستمینیمالیستی یارییان بە پەیوەندییە فەزاییەکانەوە دەکرد، چ لە ڕووی فیزیکی و چ لە ڕووی هەستکردنەوە. ئینستەڵەیشن و پەیکەرەکان بە شێوەیەک دیزاین کرابوون کە کارلێک لەگەڵ فەزای دەوروبەر بکەن، بۆ گۆڕینی تێڕوانینی بینەر و دروستکردنی ئەزموونی نوقمکەر.

١٣- کاریگەری جیهانی:
پۆستمینیمالیزم تەنیا لە ناوچەیەکی جوگرافیای دیاریکراودا سنووردار نەبوو. هونەرمەندان لە ناوچە جیاوازەکانی جیهانەوە ئەو بزووتنەوەیەیان لە باوەش گرت، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە کۆمەڵێک لێکدانەوە و ڕێبازی هەمەچەشنی بەدوای خۆیدا هێنا. ئەم کاریگەرییە جیهانییە بەشداری کرد لە دەوڵەمەندی و ئاڵۆزی کارە هونەرییە پۆستمینیمالیستییەکان.

١٤- میرات لە هونەری هاوچەرخدا:
میراتی پۆست مینیمالیزم لە پراکتیکەکانی هونەری هاوچەرخدا دەبینرێت. زۆرێک لە هونەرمەندان ئەمڕۆ بەردەوامن لە وەرگرتنی ئیلهام لە چەمکەکانی پۆستمینیمالیستی، تاقیکردنەوە لەسەر کەرەستە و فۆرم و بیرۆکەکان بە شێوازی داهێنەرانە دەکەن. ڕۆحی گەڕان و پاڵنانی سنوورە هونەریەکانی بزووتنەوەکە لە گۆڕەپانی هونەری سەدەی بیست و یەکدا کاریگەری خۆی دەمێنێتەوە.

لەبیرمان نەچێت کە پۆستمینیمالیزم وەک زۆرێک لە بزووتنەوە هونەریە هەمەچەشنە تاک هونەرمەندەکانی ناو بزووتنەوەکە ڕێباز و شێوازی ناوازەیان هەبووە. لە ئەنجامدا ئەو کارە هونەریانەی پەیوەستن بە پۆستمینیمالیزمەوە دەتوانن لە ڕووی کەرەستە و فۆرم و تەوەرە چەمکییەکانەوە جیاوازییەکی زۆریان هەبێت.

هونەرمەندان
چەند هونەرمەندێکی کاریگەری پەیوەست بە بزووتنەوەی پۆستمینیمالیزمەوە:

١- ئیڤا هێس ١٩٣٦-١٩٧٠
زۆرجار ئیڤا هێسێ بە یەکێک لە کەسایەتییە ناوەندییەکانی پۆست مینیمالیزم دادەنرێت. کارەکانی بە بەکارهێنانی داهێنەرانە لە کەرەستەی وەک لاتەکس و فایبەر گلاس و پلاستیک تایبەتمەندە. ئەو پەیکەری دروست کردووە کە ئۆرگانیک و ئەبستراکت و زۆرجار فۆڕمی جەستەیی وروژاندووە. گەڕانەکانی ئەو بۆ نابەردەوامی و لاوازی کاریگەری زۆری لەسەر بزووتنەوەکە هەبوو.

٢- ڕیچرد سێرا ١٩٣٨
ڕیچارد سێرا بە پەیکەرە پۆڵا گەورەکانی ناسراوە کە تایبەتە بە شوێنەکە. کارەکانی هێڵی نێوان پەیکەرسازی و تەلارسازی کاڵ دەکاتەوە، زۆرجار ژینگەیەک دروست دەکات کە بینەران دەتوانن تێیدا بڕۆن و لە ڕووی فەزاییەوە ئەزموونی بکەن. ڕێبازی مینیمالیستی ئەو، لەگەڵ گرنگیدان بە فیزیکییەتی مادەکان، لەگەڵ بنەماکانی پۆست مینیمالیستیدا هاوتەریبە.

٣- بروس ناومەن ١٩٤١
جەستەی کارە هەمەچەشنەکانی بروس ناومەن بریتین لە پەیکەرسازی، هونەری ڤیدیۆیی، نمایشکردن و ئینستێلاسیۆن. ئەو بە ڕێبازە چەمکییەکەی ناسراوە، بەدواداچوون بۆ زمان و ناسنامە و جەستەی مرۆڤ دەکات. بەکارهێنانی گڵۆپی نیۆن و کەرەستەی ناتەقلیدی لەلایەن ناومانەوە بەشداری لە بزووتنەوەی پۆستمینیمالیستیدا کرد.

٤- ڕۆبێرت ئێروێن ١٩٢٨-٢٠٢٢
ڕۆبێرت ئێروێن کەسایەتییەکی سەرەکی بوو لە بزووتنەوەی ڕووناکی و فەزادا، کە پەیوەندییە چەمکی و جوانکارییەکانی لەگەڵ پۆستمینیمالیزمدا هاوبەشە. ئەو ئینستێلاسیۆنی دروستکردووە کە دەستکاری ڕووناکی سروشتی و فەزایان کردووە، تەحەدای تێگەیشتن و هۆشیاری بینەرانیان کردووە. زۆرجار کارەکانی کوالیتییەکی مێدیتەیشنیان هەبوو، بینەرانی بانگهێشت دەکرد بۆ ئەوەی پەیوەندی بە دەوروبەرەکەیانەوە بکەن.

٥- ڕیچرد تاتل ١٩٤١
ڕیچرد تاتل بە کارە هونەرییە بچووک و ناسکەکانی ناسراوە کە زۆرجار کەرەستەی زەلیل وەک قوماش و کاغەز و وایەر لەخۆدەگرێت. کارەکانی سنوورەکانی نێوان نیگارکێشان و پەیکەرسازی کاڵ دەکاتەوە، جەخت لەسەر پرۆسەی دروستکردن و پەیوەندی ئینتیمی نێوان بینەر و کارە هونەرییەکە دەکاتەوە. ڕێبازی تاتل لەگەڵ ئایدیاڵە پۆستمینیمالیستییەکانی کاری دەستی و ئەزموونکردندا هاوتەریبە.

٦- جۆڵ شەپیرۆ ١٩٤١
جۆیل شاپیرۆ پەیکەرتاشێکە کە بە فۆرمەکانی ئەندازەیی و لە هەمان کاتدا دەربڕین ناسراوە. زۆرجار کارەکانی فیگەری ئەبستراکت لەخۆدەگرێت کە هاوسەنگی لە لێواری ئەبستراکت و نوێنەرایەتیدا دروست دەکەن. پەیکەرەکانی شاپیرۆ بە پێکهاتەی دینامیکی و بەکارهێنانی کەرەستەی وەک دار و برۆنزی تایبەتمەندن.

٧- لیندە بێنگلیس ١٩٤١
لیندا بێنگلیس بە پەیکەری لاتەکسی ڕژاو و فۆم ناسراوە. کارەکانی تەحەدای ڕۆڵی ڕەگەزی نەریتی و ڕێکەوتنە هونەرییەکان دەکەن، زۆرجار هێڵەکانی نێوان پەیکەرسازی و نیگارکێشان کاڵ دەکەنەوە. بەکارهێنانی ماددە ناتەقلیدییەکانی بێنگلیس و گەڕان بەدوای فۆرم و پێکهاتەدا لەگەڵ هەستیارییەکانی پۆستمینیمالیستیدا دەگونجێت.

ئەم هونەرمەندانە لە نێوان ئەوانی تردا ڕۆڵی بەرچاویان لە داڕشتنی بزووتنەوەی پۆستمینیمالیستیدا هەبووە، هەریەکەیان دیدگا و داهێنانی ناوازەیان لە جیهانی هونەردا بەرهەم هێناوە.

شیکاری ڕەخنەگرانە

شیکارییە ڕەخنەییەکانی پۆستمینیمالیزم زۆرجار قووڵ دەبنەوە لە ڕەوتی بزووتنەوەکە و سنووردارکردنی توندی مینیمالیزم و ئامێزگرتنی کەرەستە و پرۆسە و چوارچێوەی چەمکی جۆراوجۆر. لێرەدا چەند خاڵ و شیکارییەکی ڕەخنەگرانە دەخەینەڕوو کە پەیوەندییان بە پۆستمینیمالیزمەوە هەیە:

١- ئامێزگرتنی ناتەواوی و هەستیاری:
زۆرجار پۆستمینیمالیزم بەهۆی ئامێزگرتنی ناتەواوییەوە ستایشی دەکرێت. بە پێچەوانەی تەواوکارییە پیشەسازییە پاک و خاوێنەکانی مینیمالیزم، کارە هونەرییە پۆستمینیمالیستییەکان زۆرجار شوێنەواری دەستی هونەرمەندیان هەیە. ڕەخنەگران هەستیاری ئەو ماددانە بەکاردەهێنن کە بەکاردەهێنرێن، بەرز دەنرخێندرێن، کە دەتوانێت وەڵامی ناوپۆشی و سۆزداری لە بینەراندا بورووژێنێت.

٢- پەیوەندی لەگەڵ فەزا و ژینگە:
یەکێک لە لایەنە ڕەخنەییەکانی پۆستمینیمالیزم، پەیوەندیکردنیەتی لەگەڵ فەزادا. ئینستەڵەیشنە تایبەتەکانی شوێنەکان تەحەدای سنوورە تەقلیدییەکانی گەلەرییە هونەریەکان و مۆزەخانەکان دەکەن. ڕەخنەگران ئاماژە بەوە دەکەن کە ئەم کارە هونەریانە چۆن کارلێک لەگەڵ ژینگەکانیان دەکەن، فەزاکان دەگۆڕن و بینەران بانگهێشت دەکەن بۆ ئەوەی بە پەیوەندییەکانیان لەگەڵ دەوروبەردا بچنەوە.

٣- کاڵکردنەوەی سنوورەکانی نێوان فۆرمەکانی هونەر:
پۆست مینیمالیزم هێڵەکانی نێوان دیسیپلینە هونەرییە جیاوازەکان کاڵ دەکاتەوە. زۆرجار ڕەخنەگران باس لەوە دەکەن کە چۆن هونەرمەندان پۆستمینیمالیست لە پەیکەرسازی، نیگارکێشی، نمایش و تەنانەت تەلارسازیشەوە سوود وەردەگرن و کارە هونەرییەکانی نێوان زانستەکان دروست دەکەن. ئەم نێوان زانستە تەحەدای پۆلێنکردنی ئاسایی هونەر دەکات و ئەگەرەکانی دەربڕینی هونەری فراوانتر دەکات.

٤- گرنگیدان بە پرۆسە و چەمک:
پۆست مینیمالیزم جەختێکی بەهێز لەسەر پرۆسەی داهێنەرانە و گەڕانی چەمکی دەکاتەوە. زۆرجار شیکارییە ڕەخنەگرانەکان ورد دەبنەوە لەو ڕێگایانەی کە هونەرمەندان تاقیکردنەوە لەسەر کەرەستە و تەکنیکەکان دەکەن، هەروەها بیرۆکە و بابەتەکانی بنەڕەتی کە لە کارەکانیاندا لێکۆڵینەوەیان لەسەر کراوە. گرنگیدانی بزووتنەوەکە بە چەمک بەسەر فۆرمدا هەم ئاهەنگیان گێڕاوە و هەم ڕەخنەی لێگیراوە، هەندێکیان قووڵایی فیکرییان بەرز دەنرخێنن و هەندێکی دیکەش دەستڕاگەیشتن بەم جۆرە هونەرە چەمکییەیان خستۆتە ژێر پرسیارەوە.

٥- ڕوانگەی فێمینیست و جێندەری:
پۆستمینیمالیزم بە تایبەتی لە بەرهەمەکانی هونەرمەندەکانی وەک ئیڤا هێس و لیندا بێنگلیسدا لە ڕوانگەی فێمینیستەکانەوە شیکراوەتەوە. ڕەخنەگران لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن ئەم هونەرمەندانە لە هونەردا تەحەدای نۆرمەکانی جێندەرییان کردووە، چ لە هەڵبژاردنی کەرەستە و فۆرمەکانیاندا، چ لە چۆنیەتی بەشداریکردنی کارەکانیان لە بزووتنەوەی هونەری فێمینیستدا. ئەم شیکارییانە زۆرجار تیشک دەخەنە سەر ئەو زەمینە کۆمەڵایەتی-سیاسییەی کە پۆستمینیمالیزم تێیدا سەریهەڵداوە.

٦- کاریگەری لەسەر هونەری هاوچەرخ:
کاریگەری پۆستمینیمالیزم لەسەر پراکتیکەکانی هونەری هاوچەرخ بابەتێکی باوی شیکارییە. ڕەخنەگران باس لەوە دەکەن کە چۆن بزووتنەوەکە ڕێگەی خۆشکرد بۆ بزووتنەوە هونەرییەکانی دواتر، وەک هونەری ئینستەڵەیشن و جوانیناسی پەیوەندیدار. ڕۆحی ئەزموونی و ئامادەیی پۆستمینیمالیزم بۆ پاڵنانی سنوورەکان بەردەوامە لە ئیلهامبەخشین بە هونەرمەندانی هاوچەرخ، ئەمەش دەبێتە هۆی گفتوگۆی ڕەخنەیی بەردەوام سەبارەت بە میراتی بەردەوامی.

٧- ئاستەنگەکانی جوانکاریی نەریتی:
پۆست مینیمالیزم تەحەدای چەمکە نەریتییەکانی جوانیناسی و جوانی دەکات. هەندێک لە ڕەخنەگران دەڵێن کە ئەم لاچوونە لە ستانداردە کلاسیکییەکان ڕێگە بە پێناسەیەکی فراوانتر و گشتگیرتر بە هونەر دەدات. بەڵام هەندێکی تر سنووری دەربڕینی هونەری و ئەو پێوەرانەی کە هونەر بەهۆیانەوە هەڵدەسەنگێندرێت، دەخەنە ژێر پرسیارەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی مشتومڕ لەسەر ئەوەی کە چی پراکتیکی هونەری مانادار پێکدەهێنێت.

لە بنەڕەتدا، شیکارییە ڕەخنەییەکانی پۆست مینیمالیزم زۆرجار لە دەوری سەرپێچیکردن لە ڕێکەوتنە هونەرییەکان، گەڕان بەدوای کەرەستە و پرۆسەی جۆراوجۆر، پەیوەندیکردنی بە فەزا و ژینگە و بەشداریکردنی لە دیالۆگە کۆمەڵایەتی و سیاسییە فراوانەکانی ناو جیهانی هونەردا دەسوڕێتەوە. ئەم باسانە بەردەوامن لە پەرەسەندن و هونەرمەندانی هاوچەرخ ئیلهام لە بزووتنەوەکە وەردەگرن و بنەماکانی دەخەنە ناو کارەکانیانەوە.

لەواڵی بەڕێز مامۆستا Qader Mirkhan وەرگیراوە

Fantasy Art movement
جوڵانەوەی هونەری خەیاڵ

نووسینی:  مامۆستا قادر میرخان 

هونەری فانتازیا یان هونەری خەیاڵ کۆمەڵێک ستایل و تەوەر و کاریگەریی بەرفراوان دەگرێتەوە، ئەمەش وایکردووە کە ببێتە ژانرێکی هەمەچەشن و سەرنجڕاکێش. زنجیرەیەک لە بابەتگەلی خەیاڵی لەخۆدەگرێت، لە فۆلکلۆر و ئەفسانەییەوە تا دەگاتە سوریالیزم و چەمکە دیدەییەکان. یاریی نێوان ئەدەبیاتی فانتازیا و هونەر دەوڵەمەند و کاریگەر بووە، کە نوێنەرایەتی (بینراوی) توخمە ئەفسانەیی و عیرفانیی و خەوناوییەکانی لە قاڵب گرتووە.

لە ڕووی مێژووییەوە هونەری خەیاڵی لە ڕێگەی نیگارکێشان، وێنەکێشان و لەم دواییانەشدا فۆتۆگرافی وێنا کراوە. گەڕان بەدوای خەیاڵی-نادیار و خەیاڵیدا بەردەوام پەرەی سەندووە و ئیلهام لە سەرچاوە جۆراوجۆرەکانی وەک ئەدەبیاتی فانتازیا و سوریالیزم و تەنانەت توخمەکانی هونەری گۆتیک و تاریکەوە وەرگرتووە.

بە درێژایی سەدەی بیستەم، بە تایبەت لە سەرهەڵدانی بڵاوکراوەکانی فانتازیا و زانستی خەیاڵیدا، هونەرمەندان سەکۆیەکیان بۆ دروستکردنەکانیان دۆزیەوە، ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی بزووتنەوە گروپیەکان کە هونەری خەیاڵییان هێنایە ئاراوە. لە کاریگەری سوریالیستەکانەوە تا سەرهەڵدانی بزووتنەوە ناوچەییە تایبەتەکانی وەک وێنەگەرییەکانی شیکاگۆ، دەربڕینی جۆراوجۆر لەناو ئەم ژانرەدا هەبووە کە زۆرجار لە ڕەوتە هونەرییە باوەکانی سەردەمی خۆیان لایانداوە.

لەم دواییانەدا کاریگەری کولتوری باو، لەوانەش بەرهەمە ئایکۆنیەکانی وەک "بەربەری کۆن" و "لۆردی ئەڵقەکان"، هەروەها یاری و گۆڤارەکانی ڕۆڵگێڕانی فانتازیا، بەردەوام بووە لە داڕشتن و ئیلهامبەخشین بە هونەری خەیاڵی مۆدێرن، بەشداریکردن لە پەرەسەندن و فراوانبوونی.

تایبەتمەندییە سەرەکییەکان:
بابەت: زۆرجار هونەری خەیاڵی بابەتگەلێکی ناواقیعی، عیرفانیی، یان ئەفسانەیی نیشان دەدات. تایبەتمەندە بە نوێنەرایەتیکردنی ناڕاستەقینە، کە لە فۆلکلۆر و ئەفسانە و کایە خەیاڵییەکانەوە وەرگیراوە.

شێواز: شێوازی هونەری خەیاڵی مەیلی نوێنەرایەتی و سروشتییە، گرنگی بە نوێنەرایەتیکردنی ورد و ژیانی توخمە خەیاڵییەکان دەدات. هەروەها دەتوانێت ئاماژە لە هونەری ڕۆمانی گرافیکی وەربگرێت.

کاریگەرییە مێژووییەکان:
شێواز: ئەم شێوازە هونەرییە کە لە کۆتاییەکانی ڕێنێسانسدا باو بوو، زۆرجار فیگەری شێواو و پێکهاتەی ئاڵۆزی تێدابوو، توخمە ڕاستەقینەکانی لەگەڵ خەیاڵ تێکەڵ دەکرد.
ڕۆمانسیزم: هونەرمەندان لەم قۆناغەدا بۆ شتە نهێنی و سەروو سروشتییەکان ڕاکێشران، بە چڕی سۆزداری و هەستکردن بە بەرزی بەرهەمەکانیان دەخستە ڕوو.
هێماسازی: لە کۆتایی سەدەی نۆزدەهەمدا سەریهەڵدا، هونەرمەندان سیمبۆلیستەکان بەدواداچوونیان بۆ بابەتەکانی خەون و ئەفسانە و نائاگایی کرد، زۆرجار هێماسازی خەیاڵییان لە هونەرەکەیاندا بەکاردەهێنا.
سوریالیزم: بزووتنەوەیەکی دیار بوو لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا، سوریالیزم قووڵ بووەوە بۆ جیهانی نائاگایی و خەونەکان، وێنەی خەیاڵی و سەیر و سەمەرەی دروستکرد.

هونەرمەندانی دیارەکانی:
هیرۆنیموس بۆش: زۆرجار وەک یەکێک لە سەرەتاییترین هونەرمەندەکانی خەیاڵی لە نەریتی ڕۆژئاوایی دادەنرێت، بەرهەمەکانی بۆش پێکهاتەی ئاڵۆز و خەیاڵییان تێدایە کە پڕن لە توخمە هێمادارەکان و هەندێکجاریش گرۆتێسک.
سەلڤادۆر دالی: سوریالیستێکی دیار، هونەری دالی زۆرجار واقیع و دیمەنی خەونەکانی تێکەڵ دەکرد، وێنەی سەیر و سەمەرە و خەوناوی پیشان دەدا.
ڕێنی ماگریت: لە کاتێکدا کە بە پلەی یەکەم پەیوەندی بە سوریالیزمەوە هەبووە، بەڵام بەرهەمەکانی ماگریت زۆرجار توخمە خەیاڵیەکانیان لەخۆدەگرت و تەحەدای تێڕوانینی بینەریان بۆ واقیع دەکرد.
ڕیچارد داد: بە کارە ئاڵۆز و خەیاڵییەکانی ناسراوە، هونەری داد لە ژێر کاریگەری ئەزموونەکانی ئەو کاتەی لە دامەزراوە دەروونییەکان بەسەری بردووە.
نیکۆلاس ڕۆریچ: بەشێکی زۆری کارەکانی تەرخان کردووە بۆ ژانری هونەری خەیاڵی، بەدواداچوون بۆ بابەتەکانی عیرفانیی و ڕۆحی کردووە.
پەرەسەندن لە سەدەی بیستەمدا:
گۆڤاری پەلپ: سەرهەڵدانی بڵاوکراوەکانی فانتازیا و زانستی خەیاڵی لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا سەکۆیەکی بۆ هونەرمەندان دابین کرد بۆ وێناکردنی چیرۆکە خەیاڵیەکان، ئەمەش بەشداری کرد لە گەشەکردنی هونەری خەیاڵی.
شیکاگۆ ئیماجیزم: ئەم بزووتنەوەیە لە شیکاگۆی دوای جەنگ تابلۆکانی بەرهەمهێنا کە خەیاڵی و گرۆتێسک بوون، جیاواز بوون لە ڕەوتی هونەری ئەبستراکت لەو سەردەمەدا.

کاریگەرییە مۆدێرنەکان: لە کاریگەریی بەرهەمە ئەدەبییە ئایکۆنییەکانی وەک "لۆردی ئەڵقەکان"ی (جۆن ڕۆناڵد ڕێوڵ تۆلکین)ەوە تا دەگاتە کولتووری باو وەک یارییە ڕۆڵگێڕانەکان، ئەم کاریگەرییانە بەردەوامن لە داڕشتنی هونەری خەیاڵی هاوچەرخ. پەرەسەندن و فرەچەشنی ئەم ژانرە بەردەوامە لە ژێر کاریگەری ئەدەب و کولتووری باو و گەڕانی بەردەوامی سنوورەکانی خەیاڵ لەلایەن هونەرمەندانی هاوچەرخەوە. هەر هونەرمەندێک دیدگای ناوازەی خۆی دەهێنێت، دەوڵەمەندی بۆ تابلۆی هونەری خەیاڵی زیاد دەکات.

قوتابخانەی ڤیەننا بۆ ڕیالیزمی خەیاڵی وەک نموونە:
قوتابخانەی ڤیەنا بۆ ڕیالیزمی خەیاڵی بەڕاستی گرووپێکی سەرنجڕاکێشە کە وەک دژە خاڵێک بۆ بزووتنەوە هونەرییە ئەبستراکتە باوەکان سەریهەڵدا، جەخت لەسەر شێوازە سروشتییەکان دەکاتەوە و قووڵبوونەوە لە بابەتگەلێکی ئایینی و پەنهانی و هێماداردا کە سوریالیزمی بیردەخاتەوە. ئەم کۆمەڵە هونەرمەندانە لە ساڵی ١٩٤٦ لە ڤیەننا دامەزراوە و بە گرنگیدانێکی وردیان بە وردەکارییەکان و گەڕان بەدوای خەیاڵدا لە چوارچێوەیەکی واقیعیدا ناسرا.

هونەرمەندە سەرەکییەکان:
ئێرنست فۆکس: بە بەرهەمە زۆر ورد و ئاڵۆزەکانی ناوبانگی دەرکردووە، فۆکس کەسایەتییەکی دیار بووە لەناو گروپەکەدا، بە تابلۆ عیرفانیی و تەمثیلییەکانی ناسرابوو.
ئاریک براوەر: هونەری براوەر زۆرجار توخمە فۆلکلۆرییەکان و هێماسازییەکانی تێدابوو، بەدواداچوون بۆ بابەتگەلێکی خەوناوی و خەیاڵی دەکرد.
ڤۆڵفگانگ هوتەر: ئەندامێکی دیکەی بەرچاو، هونەری هاتەر تێکەڵەیەک لە ڕیالیزم و سوریالیزمی پیشان دەدا، زۆرجار دیمەن و سیناریۆی جیهانەکانی دیکەی نیشان دەدا.
ئەنتۆن لێمدن: بە ئاوازە زیندوو و خەیاڵییەکانی ناسراوە، بەرهەمەکانی لێهمدن زۆرجار هەستێکی عیرفانیی ورووژاندووە.

کاریگەری و شێواز:
لە ژێر سەرپەرشتی پرۆفیسۆر ئەلبێرت پاریس گوتەرسلۆ لە ئەکادیمیای هونەرە جوانەکانی ڤیەنا، ئەم هونەرمەندانە لە تەکنیکەکانی وەستا کۆنەکاندا سازکرابوون، بە تایبەتی ئیلهامیان لەو ڕیالیزمە وەرگرت کە لە بەرهەمەکانی هونەرمەندە سەرەتاییەکانی فلاندەرزی وەک یان ڤان ئایکدا بینرا. ئەم جەختکردنەوە لەسەر لێهاتوویی تەکنیکی بەشداری کرد لە توانای دروستکردنی وێنەی زۆر ورد و واقیعی لەناو بابەتی خەیاڵی خۆیاندا.

دانپێدانانی نێودەوڵەتی:
لە کاتێکدا هەندێک لە ئەندامانی لە ساڵی ١٩٤٩ کۆچیان کرد بۆ ئەمریکا، بەردەوام بوون لە بەشداریکردن لە پێشانگەکانی گروپەکە و ناساندنی نێودەوڵەتی. هونەرمەندەکانی سەرەکی کە زۆرجار بە "پێنج گەورەکە" ناودەبرێن (هاوسنەر، فۆکس، هاتەر، براوەر و لیمدن)، لە ڕێگەی پێشانگەکانەوە چ لە ئەوروپا و چ لە ئاستی نێودەوڵەتیدا ناوبانگیان بەدەستهێنا، شێوازە ناوازەکەیان لە ڕیالیزمی خەیاڵی پیشان دا.

گەڕانی بەکۆمەڵیان بۆ هێما و عیرفان و تەوەرە ئایینییەکان لە چوارچێوەیەکی واقیعیدا، قوتابخانەی ڤیەنای ڕیالیزمی خەیاڵی جیاکردەوە، جێپەنجەیەکی بەرچاوی لەسەر جیهانی هونەر بەجێهێشت و کاریگەری لەسەر نەوەکانی دواتری هونەرمەندان هەبوو کە بەدواداچوون بۆ تەوەرە هاوشێوەکان دەکەن.

شیکاری ڕەخنەگرانە
قوتابخانەی ڤیەنا بۆ ڕیالیزمی خەیاڵی بزووتنەوەیەکی هونەری دیارە کە وەک کاردانەوەیەک بەرامبەر بە بزووتنەوە هونەرییە ئەبستراکتەکانی باو لە سەردەمی خۆیدا سەریهەڵدا. لێرەدا شیکارییەکی ڕەخنەگرانە دەخەینەڕوو کە لایەنە سەرەکییەکانی ئەم بزووتنەوەیە دەکۆڵێتەوە:

تێکەڵکردنی ڕیالیزم لەگەڵ خەیاڵ:
جەختکردنەوەی گروپەکە لەسەر شێوازێکی سروشتی و شارەزایی تەکنیکی کە لە فێرکارییەکانی پرۆفیسۆر ئەلبێرت پاریس گوتەرسلۆوە وەرگیراوە، لە بزووتنەوە ئەبستراکتەکانی هاوچەرخ جیایان دەکاتەوە. توانای ئەوان بۆ تێکەڵکردنی ڕیالیزمی ورد لەگەڵ بابەتگەلی خەیاڵ و خەوناوی و زۆرجار سوریال، ڕێبازێکی ناوازە بۆ هونەر پیشان دەدات.

هێما و تەمسیل:
لایەنێکی بەرچاوی کارەکانی قوتابخانەی ڤیەنا لە بەکارهێنانی توخمە ئایینی و پەنهان و هێمادارییەکاندایە. هونەرمەندەکانی وەک ئێرنست فۆکس و ئاریک براوەر هێما و تەمسیلێکی دەوڵەمەندیان بەکارهێنا، قووڵبوونەوە لە بابەتەکان کە دەستیان خستە سەر کایەی ڕۆحی و ئەفسانەیی و عیرفانیی. هونەرەکەیان بوو بە زمانێکی بینراو، واتای فەلسەفی و مێتافۆریکی قووڵتری دەگەیاند.

عیرفان و دیمەنە خەیاڵیەکان:
هونەرمەندانی ئەم بزووتنەوەیە زۆرجار دیمەن و سیناریۆی جیهانی دیکەیان دروست دەکرد، بینەرانیان بانگهێشت دەکرد بۆ ئەو کایانەی کە واقیع لەگەڵ خەیاڵیدا تێکەڵ بوو. ڤۆڵفگانگ هاتەر و ئەنتۆن لیمدن لەنێو ئەوانی تردا دیمەنی زیندوو و پڕ لە مەتەڵیان کێشا کە سنووری سوریالیان هەبوو، بینەرانیان بۆ کایەیەک ڕاکێشا کە خەیاڵ هیچ سنوورێکی نەدەزانی.

کارامەیی تەکنیکی و هونەر ڕەگ و ڕیشەی مێژوویی:
زەمینەسازی لە تەکنیکەکانی وەستا کۆنەکاندا، بە تایبەتی کاریگەری هونەرمەندەکانی سەرەتای فلاندەرز، ڕۆڵێکی سەرەکی هەبوو لە داڕشتنی لێهاتوویی تەکنیکی ئەم هونەرمەندانە. توانای ئەوان بۆ بەدەستهێنانی ئاستی بەرزی وردەکاری و واقیعی لەناو پێکهاتە خەیاڵییەکانیاندا، تێکەڵبوونی کاری دەستی نەریتی لەگەڵ تەوەرە دیدەییەکان نیشان دەدات.

کاریگەری و میرات:
لە کاتێکدا وەک هەندێک بزووتنەوەی هونەری دیکە بە شێوەیەکی بەرفراوان ناسراو نەبوو، قوتابخانەی ڤیەنا بۆ ڕیالیزمی خەیاڵی جێپەنجەیەکی نەسڕاوەی لەسەر جیهانی هونەر بەجێهێشت. گەڕان بەدوای خەیاڵیدا لە چوارچێوەیەکی واقیعیدا تەحەدای نۆرمەکانی هونەری کرد و ئیلهامبەخش بوو بۆ نەوەکانی دواتری هونەرمەندان کە بەدواداچوون بۆ بابەتگەلێکی هاوشێوە دەکەن.

تەحەددیات و پێشوازی:
بزووتنەوەکە بەهۆی دوورکەوتنەوە لە ڕەوتە ئەبستراکتەکانی باو ڕووبەڕووی ئاستەنگ بووەوە. لە کاتێکدا کە لەلایەن هەندێکەوە بەهۆی لێهاتوویی تەکنیکی و دیدگای خەیاڵیانەوە ڕێزیان لێدەگیرێت، بەڵام ڕەنگە ڕووبەڕووی بەرخۆدان یان دەرکردن بوبێتەوە لەلایەن ڕەخنەگرانەوە کە لایەنگری فۆرمەکانی هونەری ئەبستراکت یان هاوچەرختر بوون.

بە کورتی، قوتابخانەی ڤیەنا بۆ ڕیالیزمی خەیاڵی وەک بەڵگەیەک لەسەر هێزی تێکەڵکردنی شارەزایی تەکنیکی لەگەڵ چیرۆکگێڕانی خەیاڵیدا وەستاوە. تێکەڵە ناوازەکەیان لە ڕیالیزم و فانتازیاکان بەردەوامە لە سەرسامکردنی بینەر و زانایان بە هەمان شێوە، بەشداریکردن لە بەشێکی جیاواز لە گێڕانەوەی فراوانتری مێژووی هونەر.

Postcolonial art movement
بزووتنەوەی هونەری دوای کۆلۆنیالیزم

نووسینی:-  مامۆستا قادر میرخان 

بزووتنەوەی هونەری دوای کۆلۆنیالیزم دیاردەیەکی کولتووری هەمەچەشن و دینامیکییە کە لە وەڵامی میراتگەلی کۆلۆنیالیزمدا سەریهەڵدا. کۆمەڵێک پراکتیکی هونەری بەرفراوان لەخۆدەگرێت، لەوانە هونەرە بینراوەکان، ئەدەب، مۆسیقا، فیلم و نمایش. بزووتنەوەکە لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا زەبری زۆری بەدەستهێنا و بەردەوامە لە پەرەسەندن، باس لە پرسەکانی پەیوەست بە ناسنامە، دەسەڵات و کاریگەریی مێژووە کۆلۆنیالیزمەکان لەسەر کۆمەڵگا هاوچەرخەکان دەکات.

لایەنە سەرەکییەکانی بزووتنەوەی هونەری دوای کۆلۆنیالیزم:

١- زەمینەی مێژوویی:
بزووتنەوەکە لە دوای کۆلۆنیالیزەکردنەوە سەریهەڵدا، چونکە زۆرێک لە وڵاتان لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا سەربەخۆیییان لە دەسەڵاتی کۆلۆنیالیزم بەدەستهێنا. هونەرمەندان دەستیان کرد بە گەڕان و وەڵامدانەوەی ئاڵۆزییەکانی بارودۆخی دوای کۆلۆنیالیزم.
٢- دیدگای جۆراوجۆر:
هونەری دوای کۆلۆنیالیزم تەنیا لە شێواز و میدیایەکی دیاریکراودا قەتیس نییە. بەڵکو نوێنەرایەتی کۆمەڵێک دیدگا و ڕێبازی جۆراوجۆر دەکات. هونەرمەندان لە ناوچە و کولتوور و پاشخانی جیاوازەوە بەشداری لە بزووتنەوەکەدا دەکەن و تابلۆیەکی دەوڵەمەندی دەنگەکان دروست دەکەن.
٣- ناسنامە و نوێنەرایەتی:
زۆرجار هونەرمەندانی دوای کۆلۆنیالیزم خەریکی پرسیارەکانی ناسنامە دەبن، کە چەواشەکارییە کۆنەپەرستانە کۆلۆنیالیەکان و نوێنەرایەتییە یۆرۆسەنتەرییەکان دەکەن. ئەوان بەدواداچوون بۆ ئاڵۆزی شوناسە کولتووری و نەتەوەییەکان دەکەن و هەوڵدەدەن لە ڕوانگەی خۆیانەوە گێڕانەوەکان پێناسە بکەنەوە.
٤- کۆلۆنیالیزەکردنی پراکتیزە هونەریەکان:
زۆرێک لە هونەرمەندەکانی دوای کۆلۆنیالیزم ئامانجیان کۆلۆنیالیزەکردنی پراکتیزە هونەریەکانە بە تێکەڵکردنی فۆرم و کەرەستە و تەکنیکە نەریتی و ڕەسەنەکان. ئەمەش هەوڵێکی هۆشیارانە بۆ جیابوونەوە لە نۆرمەکانی هونەری سەنتەری-ڕۆژئاوایی و وەرگرتنی دەربڕینی کولتووری جۆراوجۆر لەخۆدەگرێت.
٥- شرۆڤەی سیاسی:
هونەری دوای کۆلۆنیالیزم زۆرجار باس لە پرسە سیاسییەکان دەکات، لەوانە کاریگەرییە بەردەوامەکانی کۆلۆنیالیزم، نیوکۆلۆنیالیزم، جیهانگیری و نادادپەروەرییە کۆمەڵایەتییەکان. هونەرمەندان کارەکانیان بۆ ڕەخنەگرتن لە پێکهاتەکانی دەسەڵات و داکۆکیکردن لە گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی بەکاردەهێنن.
٦- تێکەڵاوبوون و یەکگرتوویی:
زۆرجار هونەرمەندانی دوای کۆلۆنیالیزم بەدواداچوون بۆ چەمکی تێکەڵاوبوون دەکەن، توخمەکانی نەریتە کولتوورییە جیاوازەکان تێکەڵ دەکەن. ئەمەش ڕەنگدانەوەی سروشتی ئاڵۆز و شلی ناسنامە لە کۆمەڵگاکانی دوای کۆلۆنیالیزمدا تەحەدای چەمکی پۆلە کولتوورییە جێگیر و پاکەکان دەکات.
٧- گفتوگۆ جیهانییەکان:
بزووتنەوەکە هانی گفتوگۆ و هاوکاری جیهانی دەدات، پەیوەندی نێوان هونەرمەندان لە ناوچە جیاوازەکانی جیهان پەروەردە دەکات. ئەم ئاڵوگۆڕە نێودەوڵەتییە ڕێگە بە گەڕان بەدوای ئەزموونە هاوبەشەکان و دروستکردنی کۆمەڵگەیەکی هونەری گشتگیرتر و بەیەکەوە گرێدراو دەدات.
٨- فێمینیزمی دوای کۆلۆنیالیزم:
لەناو بزووتنەوەی هونەری دوای کۆلۆنیالیزمدا، ژێرکۆمەڵێک هەیە کە سەرنجی لەسەر دیدگا فێمینیستەکانە. هونەرمەندان باس لە یەکتربڕینی ڕەگەز، ڕەگەز و مێژووی کۆلۆنیالیزم دەکەن، تەحەدای پێکهاتە پیاوسالارییەکان دەکەن و دەنگی ژنان لە کۆمەڵگاکانی دوای کۆلۆنیالیزمدا گەورە دەکەن.
٩- میرات و بەردەوامی:
بزووتنەوەی هونەری دوای کۆلۆنیالیزم کاریگەرییەکی درێژخایەنی لەسەر جیهانی هونەر بەجێهێشتووە، کاریگەری لەسەر نەوەکانی دواتری هونەرمەندان هەبووە. بەردەوامە لە پەرەسەندن لەگەڵ بەشداریکردنی هونەرمەندانی هاوچەرخ لەگەڵ فۆرمە نوێیەکانی دەربڕین و وەڵامدانەوەی تەحەددیاتی پەرەسەندنی جیهانگیری.
بە گشتی بزووتنەوەی هونەری پۆستکۆلۆنیالیزم نوێنەرایەتی گەڕانێکی دینامیکی و بەردەوام دەکات لە ئاڵۆزییەکانی کۆمەڵگا پۆستکۆلۆنیالیزمەکان، سەکۆیەک بۆ دەنگە پەراوێزخراوەکان پێشکەش دەکات و تەحەدای گێڕانەوەی باڵادەست دەکات کە مێژووە کۆلۆنیالیزمەکان لە قاڵب دراون.

تایبەتمەندییەکانی هونەری دوای کۆلۆنیالیزم:
١- دیدگای جۆراوجۆر:
هونەری دوای کۆلۆنیالیزم بە لە ئامێزگرتنی دیدگای جۆراوجۆر دەناسرێتەوە، کە تەحەدای ئەو گێڕانەوە باڵادەستانە دەکات کە لەلایەن زلهێزە کۆلۆنیالیزمەکانەوە لە قاڵب دراون. هونەرمەندان سوود لە کۆمەڵێک ئەزموونی کولتووری، مێژوویی و کەسی وەردەگرن، بەشداری دەکەن لە دیمەنێکی هونەری گشتگیرتر و فرەییتر.
٢- گەڕان بەدوای ناسنامە:
زۆرجار هونەرمەندانی ناو بزووتنەوەکە خەریکی گەڕانێکی قووڵی ناسنامەن، کە باس لە ئاڵۆزییەکانی ناسنامەی کولتووری، نەتەوەیی دەکەن لە کۆمەڵگاکانی دوای کۆلۆنیالیزمدا. ئەمەش بریتییە لە وەرگرتنەوەی ناسنامە لە چەشنە کۆنەپەرستانەکانی کۆلۆنیالیزم و ئاهەنگگێڕان بە میراتی کولتووری جۆراوجۆر.
٣- کۆلۆنیالیزەکردنی نوێنەرایەتی:
هونەرمەندەکانی دوای کۆلۆنیالیزم چالاکانە کاردەکەن بۆ کۆلۆنیالیزەکردنی نوێنەرایەتی بە تەحەدای نۆرمەکانی یۆرۆسەنتری و خستنەڕووی دیدگا بەدیلەکان. ئەمەش هەڵسەنگاندنەوە بۆ مێژووی هونەر و هەوڵێکی هۆشیارانەیە بۆ وەرگرتنی دەنگە پەراوێزخراوەکان کە لە ڕووی مێژووییەوە بەدەر بوون لەخۆدەگرێت.
٤- بەشداری سیاسی:
شرۆڤەی سیاسی تایبەتمەندییەکی بەرچاوی هونەری دوای کۆلۆنیالیزمە. هونەرمەندان کارەکانیان بۆ ڕەخنەگرتن لە پێکهاتەکانی دەسەڵات و چارەسەرکردنی نادادپەروەرییە کۆمەڵایەتییەکان و داکۆکیکردن لە گۆڕانکاری سیاسی بەکاردەهێنن. ئەم پەیوەندییە لەگەڵ سیاسەتدا ڕەنگدانەوەی پابەندبوونە بە چارەسەرکردنی کاریگەرییە بەردەوامەکانی کۆلۆنیالیزم و هێزە نیوکۆلۆنیالیزمەکان.
٥- تێکەڵاوبوون و یەکگرتوویی:
زۆرێک لە هونەرمەندەکانی دوای کۆلۆنیالیزم چەمکی تێکەڵاوی لە خۆ دەگرن، توخمەکانی نەریتە کولتوورییە جیاوازەکان تێکەڵ دەکەن. ئەمەش نەک هەر تەحەدای بیرۆکەی ناسنامە جێگیر و پاکەکان دەکات بەڵکو تیشک دەخاتە سەر سروشتی شل و دینامیکی کولتوور لە کۆمەڵگاکانی دوای کۆلۆنیالیزمدا.
٦- گفتوگۆ جیهانییەکان:
بزووتنەوەکە هانی دیالۆگ و هاوکاری جیهانی دەدات. هونەرمەندان لە ناوچە جیاوازەکانی جیهانەوە بەشداری ئاڵوگۆڕی نێودەوڵەتی دەکەن، ئەمەش هەستکردن بە پەیوەندی بەیەکەوە پەروەردە دەکەن. ئەم دیدگا جیهانییە ڕێگە بە گەڕان بەدوای ئەزموونە هاوبەشەکان و دروستکردنی جیهانێکی هونەری کۆسمۆپۆلیتیتر دەدات.
٧- بەکارهێنانی کەرەستە و تەکنیکە ڕەسەنەکان:
زۆرجار هونەرمەندانی دوای کۆلۆنیالیزم کەرەستە و تەکنیکە ڕەسەنەکان لە کارەکانیاندا دەخەنە ناو کارەکانیانەوە وەک ڕێگەیەک بۆ وەرگرتنەوە و پاراستنی میراتی کولتووری. ئەمەش وەک جۆرێک لە بەرخۆدان لە دژی سڕینەوەی کولتووری کاردەکات و بەشدارە لە کۆلۆنیالیزەکردنی پراکتیزە هونەریەکان.

سوودەکانی هونەری دوای کۆلۆنیالیزم:
١- هەڵوەشاندنەوەی یۆرۆسەنتریزم:
هونەری دوای کۆلۆنیالیزم ڕۆڵێکی گرنگی هەبووە لە هەڵوەشاندنەوەی یۆرۆسەنتریزم لە جیهانی هونەردا. بە تەحەدای باڵادەستی نۆرمەکانی هونەری ڕۆژئاوا، ڕێگەی خۆشکردووە بۆ نوێنەرایەتییەکی گشتگیرتر و هەمەچەشنتر لە نەریتە هونەرییەکان.
٢- بەهێزکردنی دەنگە پەراوێزخراوەکان:
بزووتنەوەکە سەکۆیەکی بۆ دەنگە پەراوێزخراوەکان ڕەخساندووە، ڕێگەی بە هونەرمەندانی ناوچە چەوساوەکانی مێژوویی یان کۆلۆنیالیزم داوە چیرۆک و ڕوانگەی خۆیان بەیەکەوە باس بکەن. ئەم بەهێزکردنە بەشدارە لە دابەشکردنی دادپەروەرانەتر لە دانپێدانان و کاریگەریی هونەریدا.
٣- پاراستنی کولتووری:
هونەرمەندانی دوای کۆلۆنیالیزم بە تێکەڵکردنی کەرەستە و تەکنیکە نەریتییەکان بەشداری لە پاراستنی کولتوورە ڕەسەنەکاندا دەکەن. ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ ڕێگریکردن لە خۆبەدەستەوەدانی کولتووری و هەستکردن بە شانازی و بەردەوامی لە بەرامبەر هەوڵە مێژووییەکان بۆ سڕینەوە پەروەردە دەکات.
٤- دروستکردنی گێڕانەوەی نوێ:
هونەری دوای کۆلۆنیالیزم گێڕانەوەی نوێی دروستکردووە کە تەحەدای گێڕانەوەی مێژوویی و کولتووری هەبوو و فراوانتر دەکات. ئەم پرۆسەیەی دووبارە خەیاڵکردنەوە و گێڕانەوەی چیرۆکەکان بەشدارە لە تێگەیشتنێکی نوانستر لە ئاڵۆزییەکانی ناسنامە و مێژووەکانی پۆستکۆلۆنیالیزم.
٥- داکۆکی و چالاکی کۆمەڵایەتی:
زۆرجار هونەرمەندانی دوای کۆلۆنیالیزم لە ڕێگەی بەشداریکردنی سیاسی لە هونەرەکەیاندا دەبنە داکۆکیکار لە گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی. کارەکانیان هۆشیارکردنەوە لە نادادپەروەرییە کۆمەڵایەتییەکان و بەشدارن لە بزووتنەوەکانی مافی سیاسی و مرۆڤ.
٦- هاوپشتی جیهانی:
هونەری پۆستکۆلۆنیالیزم بە پەرەپێدانی گفتوگۆ و هاوکارییە جیهانییەکان، هەستکردن بە هاودەنگی جیهانی بەرەوپێش دەبات. هونەرمەندان لە ناوچە جیاوازەکانی جیهان لە ئەزموونە هاوبەشەکانیان لە کۆلۆنیالیزمدا خاڵی هاوبەش دەدۆزنەوە و پێکەوە کاردەکەن بۆ چارەسەرکردنی ئاستەنگە هاوچەرخەکان.
٧- داهێنان لە پراکتیکی هونەریدا:
هونەرمەندانی دوای کۆلۆنیالیزم بەشدارییان لە داهێنانی پراکتیزە هونەرییەکان کردووە بە تێکەڵکردنی کاریگەرییە جۆراوجۆرەکان و تاقیکردنەوە لەسەر فۆڕمی نوێ. ئەمەش جیهانی هونەری دەوڵەمەند کردووە، دیدگای تازەی پێشکەش کردووە و سنوورەکانی فراوانتر کردووە.

بە کورتی، بزووتنەوەی هونەری دوای کۆلۆنیالیزم ئەو تایبەتمەندیانەی ناساندووە کە تەحەدای نۆرمەکانی دامەزراو دەکەن، دەنگە پەراوێزخراوەکان بەهێز دەکەن و بەشداری دەکەن لە دیمەنێکی هونەری گشتگیرتر و سەرقاڵی سیاسیتر. سوودەکانی بریتین لە هەڵوەشاندنەوەی یۆرۆسەنتریزم، پاراستنی کولتووری، دروستکردنی گێڕانەوەی نوێ و هاودەنگییەکی جیهانی کە سنوورە جوگرافی و کولتوورییەکان تێدەپەڕێنێت.

شیکاری ڕەخنەگرانە
شیکاری ڕەخنەیی هونەری دوای کۆلۆنیالیزم بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە تەوەرە و میتۆد و کاریگەرییەکانی بزووتنەوەکە لە چوارچێوەیەکی کۆمەڵایەتی-سیاسی فراوانتردا:

١- ناسنامە و نوێنەرایەتی:
شیکاری: هونەری دوای کۆلۆنیالیزم بە شێوەیەکی ڕەخنەگرانە لەگەڵ ناسنامەدا بەشدارە، تەحەدای چەشنە کۆنەپەرستانەکانی کۆلۆنیالیزم دەکات و گێڕانەوەی بەدیل دەخاتە ڕوو. زۆرجار هونەرمەندان ناسنامەکان دەشێوێنن و بنیات دەنێنەوە، چەمکە جەوهەرگەراییەکانی کولتوور و ڕەگەز و نەتەوە دەخەنە ژێر پرسیارەوە.
کاریگەری: ئەمەش تەحەدای نیگای یۆرۆسەنتریک دەکات و بەشدارە لە تێگەیشتنێکی نوانستر لە ناسنامە. گروپە پەراوێزخراوەکان بەهێز دەکات بە جەختکردنەوە لەسەر دەزگا لە داڕشتنی نوێنەرایەتییەکانی خۆیان.
٢- کۆلۆنیالیزەکردنی پراکتیزە هونەریەکان:
شیکاری: هونەرمەندانی دوای کۆلۆنیالیزم چالاکانە هەوڵدەدەن بە تێکەڵکردنی توخمە نەریتی و ڕەسەنەکان، پراکتیزە هونەریەکان کۆلۆنیالیزه بکەن. ئەمەش بریتییە لە گۆڕینی بە ئەنقەست لە نۆرمەکانی هونەری سەنتەری-ڕۆژئاوایی و لە خۆگرتنی تێکەڵاوبوون و هاوکاتی.
کاریگەری: بە تەحەدای نۆرمەکانی هونەری دامەزراو، هونەری پۆستکۆلۆنیالیزم داهێنان و هەمەجۆریی لەناو جیهانی هونەردا پەروەردە دەکات. یارمەتی شکاندنی پێکهاتە پلەبەندییەکان دەدات و مەودای دەربڕینی هونەری گشتگیرتر بەرەوپێش دەبات.
٣- بەشداری سیاسی:
شیکاری: زۆرجار هونەری دوای کۆلۆنیالیزم وەک جۆرێک لە شرۆڤەی سیاسی کاردەکات، کە باس لە پرسەکانی وەک نیوکۆلۆنیالیزم و جیهانگیری و نادادپەروەرییە کۆمەڵایەتییەکان دەکات. زمانێکی بینراو بۆ دەربڕینی بەرخۆدان و داکۆکیکردن لە گۆڕانکاری سیاسی دابین دەکات.
کاریگەری: بەشداری سیاسی هونەری پۆستکۆلۆنیالیزم بەشدارە لە بزووتنەوە کۆمەڵایەتییە فراوانەکان، هۆشیاری و ئیلهامبەخشین بۆ چالاکیی. تەحەدای پێکهاتەکانی دەسەڵات دەکات و هۆشیارییەکی ڕەخنەگرانە لە نێو بینەراندا پەروەردە دەکات.
٤- تێکەڵاوبوون و سینکریتیزم:
شیکاری: تێکەڵکردنی تێکەڵاوبوون لە هونەری دوای کۆلۆنیالیزمدا، تەحەدای چەمکە جێگیرەکانی کولتوور و ناسنامە دەکات. هونەرمەندان بە مەبەست توخمەکانی نەریتە جیاوازەکان تێکەڵ دەکەن، کە ڕەنگدانەوەی سروشتی ئاڵۆز و بەیەکەوە گرێدراوی کۆمەڵگاکانی پۆستکۆلۆنیالیزمە.
کاریگەری: ئەمەش تەحەدای بۆچوونە جەوهەرگەراییەکان دەکات و تێگەیشتنێکی شلتر لە ناسنامەی کولتووری بەرەوپێش دەبات. بەشدارە لە گفتوگۆیەکی جیهانی کە سنوورە کولتوورییە ڕەقەکان تێدەپەڕێنێت، هەستکردن بە مرۆڤایەتی هاوبەش پەروەردە دەکات.
٥- گفتوگۆ جیهانییەکان:
شیکاری: هونەری دوای کۆلۆنیالیزم هاندەری گفتوگۆ و هاوکاری جیهانییە، پەیوەندی نێوان هونەرمەندان لە پاشخانی جۆراوجۆرەوە پەروەردە دەکات. ئەم ئاڵوگۆڕە نێودەوڵەتییە ڕێگە بە گەڕان بەدوای ئەزموون و تەحەددای هاوبەش دەدات.
کاریگەری: دیدگای جیهانی هونەری دوای کۆلۆنیالیزم بەشدارە لە جیهانێکی هونەری زیاتر بەیەکەوە گرێدراو. ئاڵوگۆڕی کولتووری و لێکتێگەیشتنی یەکتر و هاودەنگی لە نێوان هونەرمەندانی ناوچە جیاوازەکاندا بەرەوپێش دەبات.
٦- فێمینیزمی دوای کۆلۆنیالیزم:
شیکاری: لەناو بزووتنەوەی هونەری دوای کۆلۆنیالیزمدا، ژێرکۆمەڵێک هەیە کە سەرنجی لەسەر دیدگا فێمینیستەکانە، کە باس لە یەکتربڕینی ڕەگەز، ڕەگەز و مێژووی کۆلۆنیالیزم دەکات.
کاریگەری: هونەری فێمینیستی دوای کۆلۆنیالیزم تەحەدای پێکهاتە پیاوسالارییەکان دەکات و دەنگی ژنان لە کۆمەڵگاکانی دوای کۆلۆنیالیزمدا گەورەتر دەکات. بەشدارە لە گفتوگۆ بەردەوامەکان سەبارەت بە یەکسانی جێندەری و دادپەروەری کۆمەڵایەتی.
٧- میرات و بەردەوامی:
شیکاری: هونەری دوای کۆلۆنیالیزم کاریگەرییەکی درێژخایەنی لەسەر جیهانی هونەر بەجێهێشتووە، کاریگەری لەسەر نەوەکانی دواتری هونەرمەندان هەبووە. بەردەوامە لە پەرەسەندن لەگەڵ بەشداریکردنی هونەرمەندانی هاوچەرخ لەگەڵ فۆرمەکانی نوێی دەربڕین و وەڵامدانەوەی تەحەددیاتی پەرەسەندنی دنیایەکی جیهانگیری.
کاریگەری: میراتی هونەری دوای کۆلۆنیالیزم لە پابەندبوونی بەردەوام بە تەحەدای میراتە کۆلۆنیالیزمەکان و پەروەردەکردنی دیمەنێکی هونەری گشتگیرتر و هەمەچەشنتر و سەرقاڵی سیاسیتر دەبینرێت.

لە کۆتاییدا، شیکاری ڕەخنەگرانەی هونەری دوای کۆلۆنیالیزم بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە بەشدارییەکانی لە ناسنامە، کۆلۆنیالیزەکردن، بەشداریکردنی سیاسی، تێکەڵاوبوون، گفتوگۆی جیهانی، دیدگا فێمینیستەکان و میراتە بەردەوامەکەی. لە ڕێگەی ئەم شیکارییەوە مرۆڤ دەتوانێت ڕۆڵی بزووتنەوەکە لە دووبارە داڕشتنی دیمەنی هونەری و کاریگەرییە بەرفراوانەکانی لەسەر تێڕوانین و تێگەیشتنە کۆمەڵایەتییەکان بەرز بنرخێنرێت.

هونەری نیو-پۆپ

بزووتنەوەی هونەری

ن: مامۆستا قادر میرخان

نیو-پۆپ ئارت بزووتنەوەیەکی هونەری هاوچەرخە کە لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا سەریهەڵداوە، لەسەر بنەمای هونەری پۆپ لە ساڵانی ١٩٥٠ و ١٩٦٠دا بنیات نراوە. توخمەکانی کولتوری باو و بەکاربەری و میدیای گشتی دەناسێنێتەوە بەڵام لەگەڵ چوارچێوەی مۆدێرن دەیانگونجێنێت، زۆرجار تەکنەلۆژیای نوێ و جوانکارییەکی هاوچەرختر لەخۆدەگرێت.

ئەم بزووتنەوەیە هەندێک لە تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی هونەری پۆپ دەپارێزێت، وەک بەکارهێنانی ڕەنگ بەبێ ترس، وێنەی ئاشنا لە کولتوری باو و گرنگیدان بە شتە ڕۆژانەکان یان ئایکۆنیەکان. بەڵام زۆرجار هونەری نیوپۆپ لە ڕێگەی چاویلکەیەکی ڕەخنەگرانەتر یان ئیرۆنیترەوە لەم بابەتانە دەکۆڵێتەوە، سەرنج دەخاتە سەر پرسەکانی وەک بەکاربەری، کولتوری ناوداران و تێربوونی میدیا لە کۆمەڵگەی هاوچەرخدا.

ئەو هونەرمەندانەی پەیوەندییان بە هونەری نیوپۆپەوە هەیە بریتین لە جێف کوونس، تاکاشی موراکامی و دەیمیەن هێرست و چەندانی تر. زۆرجار بەرهەمەکانیان هێڵەکانی نێوان کولتوری ئاست بەرز و نزم کاڵ دەکەنەوە، تەحەدای چەمکە نەریتییەکانی هونەر دەکەن لە هەمان کاتدا لە ڕێگەی ئاشنابوون بە وێنەی باوەوە لەگەڵ بینەرێکی فراوانتردا پەیوەندی دەکەن.

هونەری نوێی پۆپ نوێنەرایەتی بوژانەوە و پەرەسەندنی بزووتنەوەی هونەری پۆپ دەکات کە لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا سەریهەڵدا. لە کاتێکدا کە هونەری پۆپ سەرنجی لەسەر بەکارهێنانی وێنەکانی کولتوری باو و بەکاربەری بوو بۆ تەحەدای چەمکە تەقلیدییەکانی هونەر، هونەری نیو پۆپ ئەم چەمکانە زیاتر دەبات بۆ تێکەڵکردنی تەکنەلۆژیای نوێ و لە ئامێزگرتنی جیهانگیری و سەرنجدان لەسەر جیهانی هاوچەرخ.

تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی هونەری نیوپۆپ بریتین لە:

١- یەکخستنی تەکنەلۆژیا: زۆرجار هونەرمەندانی نیو پۆپ تەکنەلۆژیای دیجیتاڵی و میدیای نوێ لە کارە هونەریەکانیاندا تێکەڵ دەکەن. ئەمەش بەکارهێنانی وێنەی دروستکراوی کۆمپیوتەر و دەستکاریکردنی دیجیتاڵی و تەکنیکە مۆدێرنەکانی تر بۆ دروستکردنی کارەکانیان دەگرێتەوە.
٢- کاڵکردنەوەی سنوورەکان: هونەرمەندان سنوورەکانی نێوان هونەر و کولتوری بەکاربەر و میدیای گشتی کاڵ دەکەنەوە. ئەوان وێنەی ئاشنا لە ڕیکلام و کارتۆن و کەسایەتییە ناودارەکان و شتە ڕۆژانەکان بەکاردەهێنن و لەناو کارە هونەریەکانیاندا دەیانخەنە چوارچێوەیەکەوە.
٣- ڕەخنە و ئیرۆنی: لە کاتێکدا کە هونەری پۆپ ئاهەنگ دەگێڕێت بۆ کولتوری باو، زۆرجار هەڵگری دەنگێکی ژێر ڕەخنەیی یان ئیرۆنییە. دەتوانێت لێدوان لەسەر بەکاربەری، وەسوەسە بۆ ناوبانگ، کاریگەری تێربوونی میدیا و بە کاڵاکردنی خودی هونەر بدات.
٤- ڕەنگی گەشاوە و وێنەی قەڵەمی: هاوشێوەی ڕابردوی پێش خۆی، نیو-پۆپ ئارت ڕەنگی زیندوو و سەرنجڕاکێش بەکاردەهێنێت بۆ ئەوەی سەرنجی بینەر ڕابکێشێت. هونەرمەندان وێنەی بوێر و گرافیکی بەکاردەهێنن بۆ ئەوەی لێدوانێک بدەن و هەست و سۆزی بەهێز بورووژێنن.
٥- کاریگەری جیهانی: بە پێچەوانەی سەرچاوەی پۆپ ئارت کە تا ڕادەیەکی زۆر ئەمریکییە، هونەری نیو پۆپ کاریگەرییەکی جیهانی زیاتری هەیە. هونەرمەندان لە پاشخانی کولتووری جۆراوجۆرەوە بەشداری ئەم بزووتنەوەیە دەکەن، دیدگا و ئاماژەی هەمەچەشنی تێدایە.
٦- توخمە بازرگانییەکان: هەندێک لە هونەرمەندەکانی نیو پۆپ لایەنی بازرگانی کارەکانیان لە باوەش دەگرن، چاپی سنووردار و کاڵا و هاوکاری لەگەڵ براندەکان دروست دەکەن. ئەم کاڵبوونەوەی سنوورە لە نێوان هونەر و بازرگانیدا، تەحەدای ڕێکەوتنە تەقلیدییەکانی بازاڕی هونەر دەکات.

جێف کونز کە بە پەیکەرە گەورەکانی کەلوپەلی ڕۆژانە ناسراوە، تاکاشی موراکامی کە بە کارە ڕەنگاوڕەنگەکانی کە لە وێنەی کارتۆنی ئیلهام وەرگیراوە ناسراوە و دامیان هیرست کە بە ئینستەڵەیشنە مشتومڕاوییەکانی بەناوبانگە، لە کەسایەتییە دیارەکانی پەیوەست بە هونەری نیو پۆپن. زۆرجار بەرهەمەکانیان باس لە ڕۆڵی هونەر لە کۆمەڵگەی هاوچەرخ و کاریگەریی کولتوری بەکاربەر لەسەر ژیانمان دەورووژێنن.

شیکاری ڕەخنەگرانە

شیکاری ڕەخنەگرانەی هونەری نیو پۆپ بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە کاریگەرییە کولتوورییەکان و مەبەستە هونەریەکان و کاریگەرییە کۆمەڵایەتییەکانی. لێرەدا چەند لایەنێک دەخەینەڕوو کە دەبێت لەبەرچاو بگیرێن:

١- بەکاربەری و کاڵاکردن: زۆرجار هونەری نیو پۆپ هێڵی نێوان هونەر و بازرگانی کاڵ دەکاتەوە. شیکردنەوەی چۆنیەتی پەیوەندیکردنی هونەرمەندان لەگەڵ کولتوری بەکاربەر، ڕەخنەی لێدەگرن، یان بەشداریکردن لێی لە ڕێگەی کارەکانیانەوە دەتوانێت تێڕوانینێک پێشکەش بکات بۆ ئاڵۆزییەکانی کۆمەڵگەی هاوچەرخ و بازاڕی هونەر.
٢- ئایکۆنۆگرافی و هێماسازی: قووڵبوونەوە لە هێماسازیی پشت بەکارهێنانی وێنە، ئایکۆن، یان شتە تایبەتەکان لە هونەری نیوپۆپدا. زۆرجار هونەرمەندان لە چوارچێوەی نوێدا هێما ئاشناکان بەکاردەهێنن، بانگهێشتی لێکدانەوەکان دەکەن سەبارەت بە گرنگییە کولتوورییەکانیان و ئەو پەیامانەی کە دەیگەیەنن.
٣- پەیوەندی لەگەڵ تەکنەلۆژیا: لێکۆڵینەوە بکە کە چۆن هونەری نیو-پۆپ تەکنەلۆژیا و میدیای دیجیتاڵی لە باوەش دەگرێت. شیکردنەوەی بەکارهێنانی ئامرازە دیجیتاڵییەکان، تەکنیکەکانی دەستکاریکردن و کاریگەرییەکانی پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا لەسەر دروستکردنی هونەر دەتوانێت ڕۆشنایی بخاتە سەر سروشتی پەرەسەندنی هونەر لە سەردەمی دیجیتاڵیدا.
٤- ڕەخنە لە میدیای گشتی و کولتوری ناوداران: لێکۆڵینەوە بکە کە هونەرمەندان چۆن لێدوان لەسەر کاریگەریی میدیای گشتی و پەرستنی ناوداران و بڵاوبوونەوەی وێنە لە کۆمەڵگەی هاوچەرخدا دەدەن. بیر لەوە بکەرەوە کە ئایا بەرهەمەکانیان ڕەخنەیەک لەم دیاردانە پێشکەش دەکەن یان تەنیا ڕەنگدانەوەیانە.
٥- هونەر و جیهانگیری: شیکاری بکە کە هونەری نیوپۆپ چۆن ڕەنگدانەوەی کاریگەرییەکانی جیهانگیری دەبێت. ئەو ئاماژە و دیدگا کولتوورییە جۆراوجۆرانە لەبەرچاو بگرن کە هونەرمەندان لە پاشخانە جیاوازەکانەوە جێگیریان کردووە، و چۆن ئەمە بەشدارە لە دیمەنێکی هونەری جیهانگیریدا.
٦- مەبەستی هونەری و بەشداریکردنی بینەر: بەدواداچوون بۆ مەبەستی هونەرمەندەکانی نیوپۆپ. ئایا ئامانجیان وروژاندنی بیرکردنەوە، تەحەدای نۆرمەکان، یان سەرگەرمیکردنە؟ هەڵسەنگاندن بکە کە چۆن ئەم مەبەستانە لەگەڵ پێشوازی و بەشداریکردنی بینەردا لەگەڵ کارە هونەرییەکاندا هاوتەریبن.
٧- بازاڕی هونەر و بازرگانیکردن: بە شێوەیەکی ڕەخنەگرانە کاریگەری بازرگانیکردن لەسەر هونەری نیو پۆپ هەڵسەنگێنە. شیکاری پەیوەندی نێوان هونەرمەندان، گەلەرییەکان، کۆکەرەوەکان و هێزەکانی بازاڕ کە بزوێنەری دروستکردن و بەهادان بەم کارە هونەریانەن.
٨- میرات و کاریگەری: کاریگەرییە بەردەوامەکانی هونەری نیوپۆپ لەسەر جیهانی هونەر لەبەرچاو بگرن. لێکۆڵینەوە بکە کە ئەم بزووتنەوەیە چۆن کاریگەری لەسەر نەوەکانی دواتری هونەرمەندان و ڕەوتەکانی هونەری هاوچەرخ و دیمەنی کولتووری فراوانتر هەبووە.

بە پشکنینی ئەم لایەنانە، مرۆڤ دەتوانێت تێگەیشتنێکی قووڵتر لە ئاڵۆزییەکان و مەبەستەکان و ڕەنگدانەوەی کۆمەڵایەتی بەدەستبهێنێت کە لەناو هونەری نیوپۆپدا چەسپاون، ئەمەش بەشدارە لە گوتارێکی ڕەخنەگرانە لەسەر گرنگییەکەی لە مێژووی هونەری هاوچەرخدا.

لە واڵی مامۆستا Qader Mirkhan وەرگیراوە

Provisional Painting (New Casualism)
وێنەکێشانی پرۆفیشناڵ (کاشوالیزمی نوێ)

نووسینی : مامۆستا قادر میرخان 

نیگارکێشی کاتی و باو کە بە کاشوالیزمی نوێ ناسراوە، لە سەرەتای ساڵانی ٢٠٠٠دا وەک کاردانەوەیەک لە دژی ئەو پراکتیزە هونەرییە زۆر چەمکی و فۆرماڵیستیانەی کە زاڵ بوون بەسەر دیمەنی هونەردا سەریهەڵدا. تایبەتمەندە بە جەختکردنەوە لەسەر خۆبەخۆیی و ناتەواوی و ڕێبازێکی کاشواڵ بۆ دروستکردنی هونەر.

هونەرمەندان کە پەیوەندییان بە نیگارکێشانی باو هەیە زۆرجار فڵچەی شل و ئاماژەیی، کەرەستەی ناتەقلیدی و جوانکارییەکی بە ئەنقەست تەواونەکراو یان خاو بەکاردەهێنن. لەوانەیە تەکنیکەکان بەکاربهێنن کە ڕووداو و ڕێکەوت لە باوەش دەگرن، ڕێگە بدەن پرۆسەی دروستکردن زیاتر لە کارە هونەرییە کۆتاییەکاندا دیار بێت.

ئەم بزووتنەوەیە بەهای خودی کردەی نیگارکێشان دەدات نەک تەنها سەرنجی لەسەر بەرهەمی پۆڵیشکراو و کۆتایی هاتوو بێت. هونەرمەندان لە سنوورەکانی نێوان نوێنەرایەتی و ئەبستراکت دەکۆڵنەوە، زۆرجار بەرهەمەکانیان لە دۆخێکی ناڕووندا بەجێدەهێڵن، بینەران بانگهێشت دەکەن بۆ ئەوەی خەریکی پرۆسەکە و توخمە چارەسەرنەکراوەکانی ناو هونەرەکە بن.

هەندێک لە هونەرمەندەکانی سەرەکی پەیوەست بە نیگارکێشانی باو بریتین لە جۆ برادلی، کریس مارتن، ماری وێزەرفۆرد و ئیمی سیلمان و چەندانی تر. زۆرجار بەرهەمەکانیان تەحەدای چەمکە نەریتییەکانی جوانی و لێهاتوویی و تەواوکردن دەکەن، بینەران بانگهێشت دەکەن بۆ ئەوەی بیر لە شێوازی هەستکردن و قەدرزانینی هونەر بکەنەوە.

بێگومان! نیگارکێشی باو کە بە کاشواڵیزمی نوێ ناسراوە، بزووتنەوەیەکی هونەری هاوچەرخە کە لە وەڵامی ئەو مەیلە زۆر چەمکییە و لە ڕادەبەدەر فۆرماڵیستیانەدا سەریهەڵدا کە لە کۆتایی سەدەی بیستەمدا زاڵ بوون بەسەر جیهانی هونەردا.

ئەم بزووتنەوەیە کردەی خودی نیگارکێشان لە پێشینە دادەنێت نەک تەنها جەخت لەسەر کارە هونەرییە تەواو و پۆلێشکراوەکان بکاتەوە. تایبەتمەندە بە ئامێزگرتنی بە ئەنقەستی ناتەواوی و خۆبەخۆیی و جوانکارییەکی خام و نەپاڵاوتە.

لێرەدا چەند تایبەتمەندی و توخمێکی پێناسەکەری نیگارکێشی باو دەخەینەڕوو:

١- فڵچەی ئاماژە و شل: هونەرمەندان کە پەیوەندییان بەم جووڵەوە هەیە زۆرجار فڵچەی شل و ئاماژە بەکاردەهێنن. لەوانەیە ئەم لێدانانە خۆبەخۆ و کەمتر کۆنترۆڵکراو دەرکەون، ئەمەش ڕێگە بدات وزەی خامی جوڵەکانی هونەرمەند لە کارە هونەریەکەدا دیار بێت.
٢- کەرەستەی ناتەقلیدی: زۆرێک لە هونەرمەندان لەناو ئەم بزووتنەوەیەدا تاقیکردنەوە لەسەر کەرەستەی ناتەقلیدی دەکەنەوە. ئەمەش دەتوانێت لە تێکەڵکردنی شتە دۆزراوەکان لە تابلۆکانیانەوە دەست پێبکات تا بەکارهێنانی ئەو کەرەستانە کە بە شێوەیەکی گشتی پەیوەندییان بە نیگارکێشانی تەقلیدییەوە نییە.
٣- لە ئامێزگرتنی جوانکاری تەواونەکراو: نیگارکێشانی باو بە مەبەست توخمەکانی کارە هونەرییەکە بە چارەسەرنەکراوی بەجێدەهێڵێت. سروشتی تەواونەکراو یان ناتەواوی کارە هونەرییەکە لە باوەش دەگرێت، تەحەدای چەمکە نەریتییەکانی تەواوبوون و کامڵبوون لە هونەردا دەکات.
٤- گەڕان بەدوای پرۆسەکەدا: پرۆسەی دروستکردنی کارە هونەریەکان دەبێتە بەشێکی دیار و دانەبڕاو لە پارچەی کۆتایی. ڕەنگە هونەرمەندان شوێنەواری پرۆسەی داهێنەرانەیان بەجێبهێڵن- وەک دڵۆپاندن، ڕژان، یان چینە دیارەکان- بۆ ئەوەی تیشک بخەنە سەر گەشتی دروستکردن.
٥- ناڕوونی و گەڕان بەدوای سنوورەکاندا: هونەرمەندان لەم بزووتنەوەیەدا زۆرجار هێڵەکانی نێوان نوێنەرایەتی و ئەبستراکت کاڵ دەکەنەوە. لەوانەیە کارگەلێک دروست بکەن کە لە نێوان وێنەی ناسراو و ئەبستراکتێکی پاکدا بسوڕێنەوە، بینەران بانگهێشت بکەن بۆ لێکدانەوە و بەشداریکردن لەگەڵ هونەر بە شێوازی خۆیان.
هەندێک لە هونەرمەندە دیارەکانی پەیوەست بە نیگارکێشی باو بریتین لە جۆ برادلی کە بەرهەمی گەورە و ئەبستراکت بە وزەیەکی خۆبەخۆ و خاوەوە دروست دەکات و ئیمی سیلمان کە بە تابلۆ بوێر و ئاماژەکانی ناسراوە کە لە گرژییەکانی نێوان ئەبستراکت و فیگۆراسیۆن دەکۆڵێتەوە.

ئەم بزووتنەوەیە تەحەدای تێڕوانینە ئاساییەکان دەکات کە ئەوە چییە کارێکی هونەری تەواو پێکدەهێنێت و هانی بینەران دەدات کە جوانییە خاو و نەپاڵاوتەکانی خودی پرۆسەی داهێنەرانە بەرز بنرخێنن.

بە ڕەهایی، قووڵتر نوقمبوون لە نیگارکێشانی باو و کاشواڵیزمی نوێدا بزووتنەوەیەک ئاشکرا دەکات کە بە شێوازی جۆراوجۆر تەحەدای نۆرمەکانی هونەری ئاسایی دەکات:

١- ڕەتکردنەوەی تەواوکاری: نیگارکێشانی باو بە مەبەست لە بەدواداچوونی کامڵبوون دوور دەکەوێتەوە. زۆرجار هونەرمەندان ناتەواوییەکان لە باوەش دەگرن، کارەکانیان بە مەبەست ناتەواو دەهێڵنەوە یان ڕێگە بە توخمەکانی ڕێکەوت دەدەن کاریگەرییان لەسەر دەرئەنجامەکە هەبێت. ئەم ڕەتکردنەوەی تەواوکارییە بە پێچەوانەی بزووتنەوە هونەرییە نەریتییەکانەوە وەستاوە کە ئامانجیان لەسێدارەدانی بێ کەموکوڕییە.
٢- جەختکردنەوە لەسەر خۆبەخۆیی: هونەرمەندان لەم بزووتنەوەیەدا لە پرۆسەی داهێنەرانەیاندا خۆبەخۆیی و ئینتێزیۆم لە پێشینەی کارەکانیان دادەنێن. لەبری ئەوەی بە وردی پلان بۆ هەموو لایەنەکانی کارەکانیان دابنێن، لە باو دروستکردنی هونەردا شوێن بۆ ئیمپرۆڤیزەکردن و وەرچەرخانی چاوەڕواننەکراو دەڕەخسێنن. ئەم جەختکردنەوە لەسەر ساتەوەختی دروستکردن توخمێکی تازەیی و دەستبەجێیی بۆ پارچەکانیان زیاد دەکات.
٣- ڕێبازی پرۆسێس-ئاڕاستەکراو: گرنگیدان بە پرۆسەی دروستکردنی هونەر بنەڕەتییە بۆ نیگارکێشانی باو. هونەرمەندان بەدواداچوون بۆ کردەی فیزیکی خودی نیگارکێشان دەکەن، زۆرجار شوێنەواری دیار لە فڵچە لێدان و دڵۆپاندن و چینەکان بەجێدەهێڵن. ئەم شەفافیەت لە پرۆسەکەدا بانگهێشتی بینەران دەکات بۆ ئەوەی شایەتحاڵی پەرەسەندنی کارە هونەرییەکە لە سەرەتای دامەزراندنیەوە تا دۆخی ئێستای.
٤- تەحەدای چەمکە نەریتییەکان: بزووتنەوەکە تەحەدای بیرۆکە نەریتییەکان دەکات کە چی کارێکی هونەری تەواو پێکدەهێنێت. لەبری ئەوەی پارچەیەکی پۆلێشکراو و کۆتایی پێشکەش بکەن، ڕەنگە هونەرمەندان بە ئەنقەست لایەنەکان بە چارەسەرنەکراوی بەجێبهێڵن و بینەران بانگهێشت بکەن بۆ ئەوەی خەریکی ناڕوونی و لێکدانەوە بن.
٥- یاری نێوان کۆنتراستەکان: یارییەکی سەرنجڕاکێش لە نێوان ئاژاوە و کۆنترۆڵکردن لەناو نیگارکێشانی باودا هەیە. لە کاتێکدا ڕەنگە کارە هونەریەکان لە یەکەم نیگادا خۆبەخۆ و ئاژاوەگێڕ دەرکەون، بەڵام پشکنینی وردتر هاوسەنگییەک لە نێوان نیشانە بە ئەنقەستەکان و ئاماژەی بەڕێکەوتدا دەردەکەوێت.
٦- گەڕان بەدوای ماددییەتدا: هونەرمەندان لەناو ئەم بزووتنەوەیەدا زۆرجار تاقیکردنەوە لەسەر کەرەستە و تەکنیکە جۆراوجۆرەکان دەکەن. لەوانەیە شتە دۆزراوەکان، ئامرازەکانی نیگارکێشانی ناتەقلیدی، یان تێکەڵەیەک لە میدیای جۆراوجۆر لەخۆبگرن بۆ فراوانکردنی ئەگەرەکانی دەربڕینی هونەری.
لە کۆتاییدا، نیگارکێشی باو بینەران هان دەدات کە جەوهەری کردەوەی داهێنەرانە بزانن، تەحەدایان دەکات کە بە تێڕوانینەکانیاندا بچنەوە کە هونەر دەبێ چی بێت و بانگهێشتیان دەکات بۆ ئەوەی قووڵتر لەگەڵ خودی پرۆسەی هونەریدا بەشداری بکەن.

شیکاری ڕەخنەگرانە

شیکارییە ڕەخنەییەکانی نیگارکێشی باو زۆرجار لەسەر جیابوونەوەی لە بەها هونەرییە نەریتییەکان و گرنگییەکەی لەناو دیمەنی هونەری هاوچەرخدا جەخت دەکەنەوە. لێرەدا چەند ڕوانگەیەکی ڕەخنەگرانە دەخەینەڕوو:

١- ڕەتکردنەوەی کامڵبوون: زۆرجار ڕەخنەگران تیشک دەخەنە سەر ئەوەی کە چۆن نیگارکێشی باو تەحەدای جەختکردنەوەی مێژوویی لەسەر شارەزایی و کامڵبوون لە هونەردا دەکات. ئەم هونەرمەندانە بە بە ئەنقەست بەجێهێشتنی بەرهەمەکان بە ناتەواوی یان لە باوەشگرتنی ناتەواوییەکان، پێناسەی جوانی دەکەنەوە و باسەکان دەوروژێنن کە ئەوە چییە وەک کارێکی هونەری تەواو شایستە دەبێت.
٢- جەختکردنەوە لەسەر پرۆسێس: زانایان و ڕەخنەگران لە گرنگی پرۆسەی بینراو لە نیگارکێشانی باودا ورد دەبنەوە. ئەوان شیکاری دەکەن کە چۆن کردەی دروستکردن لە پێشەوەن لای هونەرمەندان، سنوورەکانی نێوان بەرهەمی تەواو و گەشتی داهێنەرانەی هونەرمەند کاڵ دەکەنەوە. ئەم ڕێبازە بینەران بانگهێشت دەکات بۆ ئەوەی لە ئاستێکی قووڵتردا لەگەڵ کارە هونەریەکەدا بەشداری بکەن، بە لەبەرچاوگرتنی چینەکانی مانا کە لە خودی پرۆسەکەدا چەسپاون.
٣- گفتوگۆ لەگەڵ مێژووی هونەر: ڕەخنەگران لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن نیگارکێشی باو هەم لە باوەش دەگرێت و هەم لە بزووتنەوە مێژووییەکانی هونەر جیا دەبێتەوە. لە کاتێکدا کە هاوشێوەیی لەگەڵ دەربڕینی ئەبستراکت هەیە لە جەختکردنەوە لەسەر ئاماژە و خۆبەخۆیی، بەڵام جیاوازە لە جێهێشتنی بە ئەنقەستی بەرهەمەکان بەبێ چارەسەرکردن، کە تەحەدای کۆتایی بە چەمکی شاکارێک دەهێنێت.
٤- پەیوەندی لەگەڵ کولتوری هاوچەرخ: شیکاری زۆرجار لێکۆڵینەوە لەوە دەکات کە چۆن نیگارکێشانی باو ڕەنگدانەوە و وەڵامدانەوەی کولتوری هاوچەرخ. وەک کاردانەوەیەک لە دژی وەسوەسەی سەردەمی دیجیتاڵی بۆ کامڵبوون و ئاهەنگگێڕان بە دەستی مرۆڤ لە سەردەمێکدا سەیر دەکرێت کە تەکنەلۆژیا و بەرهەمهێنانی بەکۆمەڵ زاڵە.
٥- بەشداریکردنی بینەران و لێکدانەوە: ڕەخنەگران باس لەوە دەکەن کە چۆن نیگارکێشانی باو بینەران بانگهێشت دەکات بۆ ئەوەی چالاکانە بەشداری لە لێکدانەوەی کارە هونەریەکەدا بکەن. ناڕوونی بە ئەنقەست و سروشتی تەواونەکراوی پارچەکان هاندەری لێکدانەوەی تاکەکەسییە، پەیوەندییەکی کارلێککارانەتر لە نێوان کارە هونەرییەکە و بینەرەکەیدا پەروەردە دەکات.
٦- کاریگەری بازاڕ و دامەزراوەیی: هەندێک لە شیکارییەکان لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن تەحەدای نیگارکێشانی باو بۆ چەمکە نەریتییەکان کاریگەری لەسەر بازاڕی هونەر و وەرگرتنی دامەزراوەیی هەیە. ئەوان پرسیار دەکەن کە چۆن کۆکەرەوە و گەلەری و مۆزەخانەکان بەناو فرۆشتن و نمایشکردنی کارە هونەرییەکاندا دەڕۆن کە بە مەبەست تەواونەکراو یان بە جوانکارییەکی ناتەقلیدی جێهێڵراون.
٧- چەوساندنەوەی نۆرمەکانی هونەری: زۆرجار ڕەخنەگران تیشک دەخەنە سەر ئەوەی کە چۆن نیگارکێشانی باو تەحەدای نۆرم و بەها دامەزراوەکانی ناو جیهانی هونەردا دەکات. ئەم هونەرمەندانە بە وەرگرتنی ناتەواوی و خۆبەخۆیی و جوانکارییەکی تەواونەکراو، چاوەڕوانییە ئاساییەکان لەبارەی ئەوەی کە هونەری "باش" یان "تەواو" چی پێکدەهێنێت، تێکدەدەن.
٨- ناڕوونی بە مەبەست و کراوەیی بەرامبەر بە لێکدانەوە: ناڕوونی بە ئەنقەست لە نیگارکێشانی باودا بانگهێشتی لێکدانەوەی جۆراوجۆر دەکات. ڕەخنەگران باس لەوە دەکەن کە چۆن ئەم کراوەییە ڕێگە بە خوێندنەوەی فرەیی دەدات و بینەران هان دەدات کە چالاکانە بەشداری کارەکە بکەن، جەخت لەسەر ئەزموونە بابەتییەکان و پەیوەندییە کەسییەکان دەکەنەوە نەک مانایەکی تاکەکەسی دیاری بکەن.
٩- پەیوەندی بە فەلسەفەی پرۆسێس: هەندێک شیکاری ڕەخنەیی هاوتەریبی لە نێوان نیگارکێشانی باو و فەلسەفەی پرۆسێسدا دەکێشن. ئەوان لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن جەختکردنەوە لەسەر پرۆسەی داهێنەرانە لەگەڵ بیرۆکە فەلسەفیەکاندا هاوتەریبە کە بوون و جەرەیانی بەسەر بوونێکی ئیستاتیکدا یەکەمایەتییە، کە ڕەنگدانەوەی سروشتێکی دینامیکی و پەرەسەندووە لەناو کارە هونەریەکەدا.
١٠- ڕۆحی ڕەسەنایەتی و دەربڕینی خام: زۆرجار ڕەخنەگران جەخت لەسەر ڕەسەنایەتی و دەربڕینی سۆزداری خام دەکەنەوە کە لە نیگارکێشانی باودا هەیە. ئەم بەرهەمانە بە پێشەنگکردنی دەستی هونەرمەند و دەستبەجێیی ئەفراندن، وەک دەربڕینی ئینتیمی و ڕەسەنتر لە هەست و ئەزموونەکانی هونەرمەند سەیر دەکرێن.
١١- ڕەخنە لە بەکاربەری و بەرهەمهێنانی بەکۆمەڵ: دەتوانرێت نیگارکێشانی باو وەک ڕەخنەیەک لە کولتووری بەکاربەری و بەرهەمهێنانی بەکۆمەڵ سەیر بکرێت. جەختکردنەوە لەسەر جوانکاری دەستی و ناتەواو و خام لەگەڵ یەکپارچەیی و سروشتی بەرهەمهێنانی بەکۆمەڵ لە زۆرێک لە بەرهەمە هاوچەرخەکاندا جیاوازە، ئەمەش دەبێتە هۆی گفتوگۆکردن لەسەر ڕەسەنایەتی و بەها.
١٢- بەردەوامبوونی تاقیکردنەوەی هونەری: هەندێک شیکاری نیگارکێشانی باو لە چوارچێوەی ڕەچەڵەکی تاقیکردنەوەی هونەریدا دادەنێن. ئەوان وەک بەشێک لە ڕێڕەوێکی مێژوویی سەیری دەکەن کە هونەرمەندان بەردەوام سنوورەکان دەبەنەپێش و تەحەدای نۆرمەکانی دامەزراو دەکەن بۆ پێناسەکردنەوەی ئەگەرەکانی هونەر.
١٣- یەکتربڕینی هونەر و ژیان: نیگارکێشانی باو سنوورەکانی نێوان هونەر و ژیان کاڵ دەکاتەوە. ڕەخنەگران باس لەوە دەکەن کە چۆن ئەم کارە هونەریانە بە جەختکردنەوە لەسەر پرۆسە و ناتەواوی، ڕەنگدانەوەی لایەنەکانی ئەزموونی ژیاو، خۆبەخۆیی و پێشبینینەکردنی سروشتی لە خودی ژیاندا لە باوەش دەگرن.

ئەم شیکارییە ڕەخنەگرانە نەک هەر سیفەتە جوانیناسییەکانی کارە هونەرییەکە لەبەرچاو دەگرن بەڵکو قووڵ دەبنەوە لە کاریگەرییە فەلسەفی و کولتووری و کۆمەڵایەتی-سیاسییەکانیدا، تێگەیشتنێکی فراوانتر لە نیگارکێشانی باو لەناو دیمەنی هونەری هاوچەرخدا دەڕەخسێنن.

confessional art  هونەری دانپێدانان

نووسینی : مامۆستا قادر میرخان 

هونەری دانپێدانان جۆرێکە لە دەربڕینی هونەری کە هونەرمەندان لە ڕێگەی کارەکانیانەوە بەدواداچوون بۆ بابەتگەلی کەسی، زۆرجار دۆستانە و هەندێکجاریش مشتومڕاوی یان تابوو دەکەن. بریتییە لە ئاشکراکردنی ئەزموونە قووڵە کەسییەکان، هەستەکان، یان بیرکردنەوەکان کە ڕەنگە بە ئاشکرا باسکردنیان قورس بێت. ئەم جۆرە هونەرە دەتوانێت شێوەی جۆراوجۆر وەربگرێت، لەوانە هونەری بینراو، ئەدەب، هونەری نمایش و زۆر شتی تر.

هەندێک لە هونەرمەندان هونەری دانپێدانان وەک ڕێگەیەک بۆ پرۆسێسکردن و ڕێککەوتن لەگەڵ ئەزموونەکانی خۆیان یان بۆ چارەسەرکردنی پرسە کۆمەڵایەتییەکان بەکاردەهێنن. ڕێگایەکە بۆ تەحەدای نۆرمەکان، وروژاندنی بیرکردنەوە و پەروەردەکردنی هاوسۆزی بە هاوبەشکردنی چیرۆکی کەسی کە ڕەنگە دەنگدانەوەیان لەگەڵ کەسانی دیکەدا هەبێت.

نموونە بەناوبانگەکانی هونەری دانپێدانان بریتین لە کارەکانی هونەرمەندان وەک تریسی ئیمین، فریدا کاهلۆ، لویس بۆژوا و نان گۆڵدین و چەندانی تر. ئەم هونەرمەندانە کارەکانیان لە بابەتگەلێکی قووڵی کەسی وەکو زەبر و زەنگ، پەیوەندی، سێکس، تەندروستی دەروونی و ناسنامە دەکۆڵنەوە.

هونەری دانپێدانان دەتوانێت هەست و سۆزی بەهێز بورووژێنێت و هاندەری گفتوگۆ بێت سەبارەت بەو بابەتانەی کە ئەگەرنا ڕەنگە بە شاراوەیی بمێننەوە یان چاوپۆشییان لێ بکرێت. هێڵی نێوان تایبەت و گشتی کاڵ دەکاتەوە، بینەران بانگهێشت دەکات بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی مانادار لەگەڵ گێڕانەوەی کەسیی هونەرمەنددا بەشداری بکەن.

زۆرجار هونەری دانپێدانان سنووری ئەو شتانە دەباتەپێش کە کۆمەڵگا بە قبوڵکراو دەزانێت بۆ ئەوەی بە ئاشکرا باسی بکات. ئەمەش جۆرێکە لە دەربڕین کە تەحەدای تابۆ و نۆرمەکانی کۆمەڵایەتی دەکات، ئەزموونە کەسییەکان دەخاتە ڕوو کە ڕەنگە بە ناڕەحەت یان مشتومڕاوی هەژمار بکرێن.

یەکێک لە نیشانەکانی هونەری دانپێدانان وێناکردنی خاو و بێ فلتەری جیهانی ناوەوەی هونەرمەندە. ئەمەش لەوانەیە بریتی بێت لە ئاشکراکردنی ئەزموونە قووڵە سۆزدارییەکان یان زەبربەخشەکان، لێکۆڵینەوەیە لە بابەتەکانی تەندروستی دەروونی، ئالوودەبوون، سووکایەتیکردن، یان ململانێکردن لەگەڵ پرسەکانی ناسنامە و سێکسییەت.

لە ئەدەبدا نووسەرانی وەک سیلڤیا پلات و ئان سێکستن بە شێوازی دانپێدانانی نووسین ناسراون، کە تێیدا بە ئاشکرا ململانێی خۆیان لەگەڵ تەندروستی دەروونی و قەیرانە کەسییەکان دەربڕیوە. هونەرمەندەکانی وەک مارینا ئەبرامۆڤیچ هونەری نمایشکردنیان وەک ئامرازێک بەکارهێناوە بۆ ڕووتکردنەوەی هەستەکانیان و پاڵنانی سنوورەکانی ئەو شتانەی کە لە هونەردا بە قبوڵکراو یان ئاسوودە دادەنرێت.

زۆرجار کاریگەری هونەری دانپێدانان لە توانای دروستکردنی هاوسۆزی و پەیوەندی نێوان هونەرمەند و بینەردایە. هونەرمەندان بە هاوبەشکردنی چیرۆکی کەسی دەتوانن هەستێکی گشتگیربوون دروست بکەن، ئەزموونەکانیان بکەنە پەیوەندیدار بە کەسانی دیکەوە و گفتوگۆ لەسەر بابەتگەلێک دروست بکەن کە زۆرجار چەواشە دەکرێن یان بە شاراوەیی دەهێڵرێنەوە.

بەڵام دروستکردنی هونەری دانپێدانان دەتوانێت پرۆسەیەکی قووڵی لاواز بێت بۆ هونەرمەند، چونکە بریتییە لە ئاشکراکردنی لایەنە ئینتیمیەکانی ژیانیان بۆ لێکۆڵینەوەی گشتی. ئەم لاوازییە زۆرجار بەشێکە لەوەی کە هونەری دانپێدانان هێندە بەهێز و کاریگەر دەکات.

هەروەها هونەری دانپێدانان وەک ئامرازێکی بەهێز بۆ گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی کاردەکات. بە ڕۆشنایی خستنە سەر ململانێ کەسییەکان و زەبر و زەنگ و ئەزموونە پەراوێزخراوەکان، دەتوانێت تەحەدای پێکهاتەکانی دەسەڵات و نۆرم و پێشوەختە کولتوورییەکانی ئێستا بکات.

ئەم فۆرمە هونەرە توانای وروژاندنی بیرکردنەوە و هاندانی گفتوگۆ و پەروەردەکردنی تێگەیشتن و هاوسۆزی زیاتری هەیە لەنێو بینەراندا. هانی خەڵک دەدات ڕووبەڕووی ڕاستییە ناڕەحەتەکان ببنەوە و بە دیدگاکانیاندا بچنەوە سەبارەت بەو پرسانەی کە ڕەنگە پێشتر پشتگوێ خرابن یان بە هەڵە تێگەیشتبن.

جگە لەوەش هونەری دانپێدانان تەنیا سەرنجی لەسەر ئەزموونە تاکەکەسییەکان نییە؛ زۆرجار باس لە پرسە کۆمەڵایەتییە فراوانەکان دەکات. هونەرمەندان گێڕانەوەی کەسیی خۆیان وەک چاویلکەیەک بەکاردەهێنن بۆ لێکۆڵینەوە لە کێشە سیستەمییە گەورەکان، وەک نایەکسانی جێندەری، جیاکاری ڕەگەزی، مافەکانی LGBTQ+، ستەمکاری تەندروستی دەروونی و زۆر شتی تر.

کردەی هاوبەشکردنی چیرۆکی قووڵی کەسی لە ڕێگەی هونەرەوە دەتوانێت هاندەرێک بێت بۆ گۆڕانکاری، هاندەری گفتوگۆ و چالاکیی و بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان بێت. بانگهێشتی خەڵک دەکات بۆ پەیوەندیکردن لەگەڵ ئەزموونە مرۆییەکانی پشت هونەر و دەتوانێت ئیلهامبەخش بێت بۆ کردار بەرەو دروستکردنی کۆمەڵگایەکی گشتگیرتر و بە سۆزتر.

شیکاری ڕەخنەگرانە

شیکاری ڕەخنەیی لە چوارچێوەی هونەری دانپێداناندا بریتییە لە لێکۆڵینەوە و هەڵسەنگاندنی توخم و تەوەرە جۆراوجۆرەکانی ناو کارە هونەرییەکە. لە تەنها چاودێریکردنی پارچە هونەرییەکە تێدەپەڕێت؛ لێکۆڵینەوەیەکی قووڵتر لە مەبەستی هونەرمەند، چوارچێوەی کۆمەڵایەتی یان کولتووری، تەکنیکەکانی بەکارهێنراو و کاریگەرییەکانی کارەکە لەخۆدەگرێت.

لە کاتی ڕەخنەگرتن لە هونەری دانپێدانان، دەتوانرێت چەند لایەنێک لەبەرچاو بگیرێت:

١- مەبەستی هونەرمەند: تێگەیشتن لەوەی هونەرمەند ئامانجی بووە لە ڕێگەی پارچە دانپێدانانەکەیانەوە چی بگەیەنێت. ئەمەش بریتییە لە ڕەچاوکردنی پاڵنەرە کەسییەکانیان و ئەزموونەکانیان و ئەو پەیامەی کە مەبەستیان بووە بیگەیەنن.
٢- بابەت و ناوەڕۆک: پشکنینی ئەو بابەتانەی کە لە کارە هونەریەکەدا خراوەتەڕوو. ئەمەش ڕەنگە لێکۆڵینەوە لە بابەتەکانی وەک زەبر و زەنگی کەسی، ناسنامە، پەیوەندییەکان، پرسە کۆمەڵایەتییەکان، تەندروستی دەروونی و زۆر شتی تر لەخۆبگرێت. شیکردنەوەی چۆنیەتی وێناکردنی ئەم بابەتانە و ئایا دەنگدانەوەیان لەگەڵ بینەردا هەیە یان نا، شتێکی زۆر گرنگە.
٣- تەکنیک و میدیا: هەڵسەنگاندنی ئەو تەکنیکە هونەریانەی کە هونەرمەند بەکاری دەهێنێت. ئەمەش دەتوانێت بریتی بێت لە شیکردنەوەی هەڵبژاردنی میدیا، شێوازی پێشکەشکردن، بەکارهێنانی ڕەنگ، پێکهاتە، یان ئەو ئامێرە ئەدەبیانەی کە لە حاڵەتی هونەری دانپێدانانی نووسراودا بەکاردەهێنرێن.
٤- کۆنتێکستی کولتووری و کۆمەڵایەتی: دانانی کارە هونەریەکان لە چوارچێوەی کۆنتێکستی کولتووری و کۆمەڵایەتی خۆیدا دەتوانێت تێڕوانینێکی بەنرخی پێبدات. تێگەیشتن لەوەی کە چۆن نۆرمەکانی کۆمەڵگا، ڕووداوە مێژووییەکان، یان بزووتنەوە کولتوورییەکان کاریگەرییان لەسەر دروستکردن و وەرگرتنی هونەرەکە هەبووە، یارمەتیدەرە لە لێکدانەوەی ماناکەیدا.
٥- کاریگەری و پێشوازی: هەڵسەنگاندنی کاریگەریی هونەری دانپێدانان لەسەر بینەر و کۆمەڵگا بەگشتی. ئەمەش بریتییە لە ڕەچاوکردنی چۆنیەتی وەرگرتنی کارە هونەرییەکە، کاریگەرییەکانی لەسەر بینەران و ئایا سەرکەوتوو دەبێت لە دەستپێکردنی گفتوگۆ یان وروژاندنی گۆڕانکاری.
٦- ڕەچاوکردنی ئەخلاقی: باسکردنی کاریگەرییە ئەخلاقییەکانی هونەری دانپێدانان، بە تایبەت کاتێک کە بریتییە لە ئاشکراکردنی زانیاری قووڵی کەسی یان هەستیار. ئەمەش بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە پرسیارە تایبەتمەندییەکان، ڕەزامەندی و بەرپرسیارێتی هونەرمەند بەرامبەر بە بابەت و بینەرەکانیان.

شیکاری ڕەخنەیی ڕێگە بە تێگەیشتن و قەدرزانییەکی قووڵتر دەدات لە هونەری دانپێدانان لە دەرەوەی ڕووی خۆی. بانگهێشتی گفتوگۆ دەکات لەسەر گرنگی وکاریگەرییە فراوانەکانی لەناو کایەی هونەر و کۆمەڵگادا.
هەروەها شیکاری ڕەخنەیی هونەری دانپێدانان بریتییە لە قووڵبوونەوە لە کاریگەرییە دەروونی و سۆزدارییەکانی کارە هونەرییەکە، چ لەسەر هونەرمەند و چ لەسەر بینەر.
بۆ هونەرمەند، دروستکردنی هونەری دانپێدانان دەتوانێت پرۆسەیەکی چارەسەری یان ئاسان بێت، ڕێگەی پێدەدات ڕووبەڕووی ئەزموونە کەسییەکان ببنەوە و پرۆسێس بکەن. شیکردنەوەی ئەوەی کە چۆن کردەوەی دروستکردن ڕەنگە کاریگەری لەسەر دۆخی سۆزداری هونەرمەند، هەستی چاکبوون، یان تێگەیشتن لە خۆ هەبووبێت، تێڕوانینێک بۆ ڕەسەنایەتی و قووڵی کارە هونەرییەکە دەدات.

سەبارەت بە بینەر، شیکاری ڕەخنەیی لەبەرچاو دەگرێت کە چۆن هونەر وەڵامی سۆزداری لێدەکەوێتەوە و هاندەری خۆڕاگرییە. لێکۆڵینەوە لە چۆنیەتی پەیوەندیی بینەران لەگەڵ کارە هونەرییەکە، هاوسۆزی لەگەڵ ئەزموونەکانی هونەرمەند، یان ڕووبەڕووبوونەوەی هەست و پێشوەختەی خۆیان، یارمەتیدەرە بۆ تێگەیشتن لە دەنگدانەوەی کارە هونەرییەکە و توانای وروژاندنی هاوسۆزی یان گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی.

سەرەڕای ئەوەش، شیکاری ڕەخنەیی ڕەنگە پەرەسەندنی هونەری دانپێدانان بە تێپەڕبوونی کات و کاریگەرییەکانی لەسەر بزووتنەوە یان ژانرە هونەریەکانی دیکە بکۆڵێتەوە. دەتوانێت لێکۆڵینەوە لەوە بکات کە هونەری دانپێدانان چۆن پەرەی سەندووە، هەمەچەشن بووە، یان لە چوارچێوەی کولتووری و کۆمەڵایەتی جیاوازدا لێکدراوەتەوە، کە بەشداری کردووە لە دیمەنی فراوانتری هونەر و دەربڕین.

شیکاری ڕەخنەیی بە لێکۆڵینەوە لەم لایەنانە، تێگەیشتنمان لە هونەری دانپێدانان، ئاڵۆزییەکانی، ڕۆڵی لە کۆمەڵگادا و گرنگییەکەی لەناو بازنەی فراوانتری دەربڕینی هونەریدا، دەوڵەمەندتر دەکات.

ماکسیمالیزم - زیادەڕەوی

نووسینی: مامۆستا قادر میرخان 

ماکسیمالیزم، بزووتنەوەیەکی هونەرییە کە بەرپەرچدانەوەی مینیمالیزمە، زیادەڕەوی وەک جەوهەری جوانکارییەکەی ئاهەنگ دەگێڕێت. جەوهەرەکەی "زیاتر زیاترە" دەکۆڵێت، کە جیاوازیەکەی توندە لەگەڵ بنەمای مینیمالیستی "کەمتر زیاترە".

لە ئەدەبدا زۆرجار ماکسیمالیزم پەیوەندی خۆی بە ڕۆمانە پۆستمۆدێرنەکانەوە دەبینێتەوە، بەتایبەتی ئەوانەی کە نووسەرانی وەک دەیڤید فۆستەر واڵاس و تۆماس پینچۆن نووسراون. ئەم گێڕانەوەیانە بە لادان و ئاماژە و وردەکارییەکی ئاڵۆز کە بەشێکی بەرچاو لە دەقەکە بەکاردەهێنێت، دیاریکراون. ماکسیمالیزم دەتوانێت زیادەڕەوی، ئاڵۆزی ئاشکرا، مەیلی بۆ خۆبەزلزانین و مەیلی بەرەو زیادەڕۆیی لە هەردوو چەندایەتی و کوالیتیدا بەرجەستە بکات.

ڕۆماننووس جۆن بارت، ماکسیمالیزمی ئەدەبی لە ڕێگەی جیاوازی نێوان دوو ڕێگای نیعمەتەوە دیاری دەکات: خانەی دەروێش و ئەشکەوتی دەروێش وەک ڤیا نێگەتیڤا، لە بەرامبەر نوقمبوون لە کاروباری مرۆڤدا، کە بە ڤیا ئەفیرماتیڤا ناودەبرێت. ئەم جیاکارییە تیشک دەخاتە سەر جیاوازی نێوان نووسەرانی وەک بێکێت و جۆیس، دووەمیان لە بەرهەمەکانی دواتریدا ماکسیمالیستییە.

تاکایۆشی ئیشیواری پێناسەی بارت فراوانتر دەکات بە یەکخستنی چەمکێکی پۆستمۆدێرن لە ڕەسەنایەتی. ماکسیمالیستەکان، لەوانەش خودی پینچۆن و بارت، هەوڵدەدەن نادڵنیاییەکانی تەمەنیان لەخۆبگرن، هەم توخمە ڕەسەنەکان و هەم توخمە ناڕەسەنەکان لە باوەش دەگرن. ئامانجیان ئەوەیە کە لە ئەنجامدا ڕۆحی سەردەمەکەیان بگرێتەوە، ڕۆمانی ئینسایکلۆپیدی دروست دەبێت کە ئامانجیان ڕەنگدانەوەی ڕۆحی سەردەمە.

کایەی ڕۆمانی ماکسیمالیستی وەک "کەوانەی پەڵکەزێڕینە" لە نووسینی تۆماس پینچۆن، "تەنها بێکۆتا" لە نووسینی دەیڤید فۆستەر واڵاس و "ددانی سپی" لە نووسینی زادی سمیس لەخۆدەگرێت.

لە مۆسیقادا، ڕیچارد تاروسکین تایبەتمەندی ماکسیمالیزمی وەک چڕکردنەوەی ڕیشەیی ئامرازەکان بەرەو ئامانجە دامەزراوەکان دەناسێنێت، بەتایبەتی لە سەردەمی مۆدێرنیستی لە ساڵی ١٨٩٠ تا ١٩١٤، کە زۆرینەیان لە ناوچە ئەڵمانییەکاندا بوون. بەڵام ئەم بۆچوونە ڕووبەڕووی ڕەخنە بووەتەوە بەهۆی ئەوەی کە ئەگەری زۆرە جەوهەری زاراوەکە زۆر سادە بکاتەوە، کە بووەتە هۆی لێکدانەوە جۆراوجۆرەکان لەسەر بنەمای تایبەتمەندییە مۆسیقییەکانی پەیوەست بە مۆدێرنیزم.

مۆسیقای ماکسیمالیستی، وەک لەلایەن ئاوازدانەر دەیڤید ئەی جاف ەوە پێناسە کراوە، نایەکسانی لە باوەش دەگرێت و ڕێگە بە جێگیرکردن و پێکدادانی ئاڵۆز دەدات، کاریگەرییەکانی دەرەوە وەک مادەی خاو وەک پێشبینیکراو سەیر دەکات. نموونەی ئەم بەرهەمانە بریتین لە بەرهەمەکانی ئێدگارد ڤارێز، چارڵز ئایڤز، فرانک زاپا و تەنانەت تەکنیکەکانی تۆمارکردنی فیل سپێکتە.

هەروەها هونەرە بینراوەکان ماکسیمالیزم لە خۆ دەگرێت، بە ئاماژەدان بە هونەرمەندەکانی وەک جولیان شنابێل و دەیڤید سال کە پەیوەندییان بە سەرەتای پشێوی نیوئێکسپرێشنیزمەوە هەیە لە کۆتاییەکانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا. ئەم بزووتنەوەی ماکسیمالیستییە وەک کاردانەوەیەک لە دژی هەژموونی مینیمالیزمی ئیختیزالی سەریهەڵدا.

ماکسیمالیزم لە گرافیک دیزایندا ئاهەنگ دەگێڕێت بۆ دەوڵەمەندی و هەستیاری و فانتازیا. هونەرمەندان وەک کام تانگ و جولی ڤێرهۆڤن نموونەی ئەمە دەخەنە ڕوو بە تێکەڵکردنی دیکۆراتی دەوڵەمەند و لوکشوری(ڕەفاهییەت) لە کارەکانیاندا.

جگە لەوەش، ماکسیمالیزم لە هونەری بینراوی چینیدا جەخت لەسەر ئەزموونی ڕۆحی دروستکردن دەکاتەوە، تیشک دەخاتە سەر پرۆسەی هونەرمەند و نادڵنیایی مانا لە خودی کارە هونەریەکەدا. هونەرمەندەکانی وەک دینگ یی و لی هواشێنگ ئەم ڕێبازە بەرجەستە دەکەن.

هونەری کەمالەدین بەهزاد

نووسینی: مامۆستا قادر میرخان 

کەمالەدین بەهزاد ١٤٥٠-١٥٣٥ کە بە شێوەیەکی گشتی بە بەهزاد ناسراوە، نیگارکێشێکی بەناوبانگی ئێرانی بووە. ناوبراو بە هۆی بەشدارییەکانی لە نیگارکێشانی بچووکی فارسی سەردەمی شانشینی تەیموریدا لە ئێران گەیشتە لوتکە.

شێوازی بەهزاد شۆڕشێکی گەورەی لە هونەری مینیاتۆری فارسیدا کرد، جەختی لەسەر توخمە سروشتی و دەربڕینەکان کردەوە. پێکهاتەکانی بە وردەکاریی ئاڵۆز و فڵچەی ناسک و ڕەنگی زیندوو تایبەتمەند بوون، زۆرجار بابەتەکانی ئەدەبیاتی فارسی و ڕووداوە مێژووییەکان و ژیانی دەربارەکانیانی نیشان دەدا. توانای بەهزاد بۆ گرتنی سۆز و وێناکردنی فیگەرەکان بە ڕەوشت و ڕیالیزمەوە پێوەرێکی نوێی لە هونەری فارسیدا داهێنا.
کاریگەرییەکەی لە سەردەمی خۆی زیاتر بوو، ڕەوتی نیگارکێشانی فارسی بۆ چەندین نەوە لە قاڵب دا. میراتی بەهزاد لە مێژووی هونەری فارسدا جێی بایەخە و ماوەتەوە، بەرهەمەکانی بەهۆی جوانی و وردبینی و شارەزایی تەکنیکییەوە ڕێزیان لێدەگیرێت.

هونەری بەهزاد بەهۆی وردەکارییە ناوازەکانی و ڕەنگە زیندووەکانی و توانای ناوازەی گەیاندنی هەست و گێڕانەوەیەوە لە چوارچێوەی فەزای داخراودا ئاهەنگ دەگێڕدرێت. شێوازی بە چەندین تایبەتمەندی جیاواز لێی دەڕوانرێت نموونەی:

١- نوێنەرایەتی سروشتی: تابلۆکانی بەهزاد بە وێناکردنی واقیعی فیگەر و دیمەنی سروشتی ناسراو بوون. ژیان وهەستێکی چەسپاوی بە بەرهەمەکانیدا، دەربڕینی دەموچاو و ئاماژە و جووڵەکانی بە وردبینییەکی زۆرەوە وێنا کردووە.
٢- بەکارهێنانی وردی ڕەنگ: پالێتێکی ڕەنگاڵەی ئاڵۆزی بەکارهێناوە، سێبەر و تۆنی وردی بەکارهێناوە بۆ دروستکردنی قووڵی و کەشوهەوا لە تابلۆکانیدا. شارەزایی لە ڕەنگەکاندا ڕێگەی پێدەدا لەناو دیمەنەکانیدا مەزاج و هەست و سۆز بورووژێنێت.
٣- گرنگیدان بە وردەکاری: بەهزاد بە سەلیقەوە گرنگی بە بچووکترین وردەکارییەکانی دەدا، لە نەخشەکانی ناو قوماشەوە تا تاکە ڕووبەرەکانی چیمەن. ئەم وردبینییە بەشداری کردووە لە دەوڵەمەندی و ئاڵۆزی پێکهاتەکانیدا.
٤- گێڕانەوە و چیرۆکگێڕان: زۆرجار کارە هونەریەکانی چیرۆکیان دەگێڕایەوە، کە لە ئەدەبیاتی فارسی، ئەفسانە، مێژوو و دەقی ئایینی وەرگیراون. بەهزاد بە لێهاتوویی ئەم گێڕانەوانەی لە تابلۆکانیدا جێگیر کردووە، ئەمەش وایکردووە بینەران بە شێوەی بینن خەریکی چیرۆکەکان بن.
٥- داهێنان لە پێکهاتەدا: بەهزاد تاقیکردنەوەی ئاوازی بینراوی کرد، بە ڕێکخستنی دینامیکی و هاوسەنگی لەناو فەزای قەتیسکراوی تابلۆ بچووکەکانیدا. زۆرجار پێکهاتەکانی فۆکسێکی ناوەندییان تێدابوو کە بە دیمەنی بچووکتر یان سنووری ئاڵۆز دەورە دراوە.

هونەری بەهزاد تەنیا لە ڕووی بینراوەوە سەرنجڕاکێش نەبوو؛ ئەوە بەڵگەی شارەزایی لە تەکنیک و توانای گەیاندنی چیرۆک و هەست و تێگەیشتنی قووڵی لە تەوەرە کولتوورییەکانی فارسی بوو. بەشدارییەکانی نیگارکێشی بچووکی فارسی بەرزکردەوە بۆ ئاستێکی وردبینی و جوانی کە بە هەمان شێوە بەردەوامە لە ئیلهامبەخشین بۆ هونەرمەندان و ئارەزومەندان.

بابەت:
لە نیگارکێشانی بچووکی فارسیدا، لەوانەش بەرهەمەکانی کەمالەدین بەهزاد، هونەرمەندان بە شێوەیەکی تایبەت کەرەستە و تەکنیکە جۆراوجۆرەکانیان بەکاردەهێنا بۆ دروستکردنی کارە هونەرییە ئاڵۆزەکانیان:

١- کاغەز: کاغەزی ورد و کوالیتی بەرز ڕووکاری سەرەکی بوو بۆ تابلۆی بچووکی فارسی. زۆرجار کاغەزەکە چارەسەر دەکرا یان ڕوپۆش دەکرا بۆ ئەوەی ئامادە بکرێت بۆ بۆیاخکردن، ئەمەش ڕێگەی بە فڵچەکردنی نەرم و ورد دەدا.
٢- ڕەنگەکان: هونەرمەندان بۆ دروستکردنی ڕەنگەکانیان ڕەنگی سروشتی کە لە کانزا و ڕووەک و سەرچاوەی ترەوە وەرگیراون بەکاردەهێنن. ئەم ڕەنگانە بریتی بوون لە مادەکانی وەکو للازورد- لاجیوەرد(بۆ شین)، مەلەکەیت بۆ (سەوز)، ڤێرمیلیۆن (سوور) و تۆنی جۆراوجۆری زەوی. هەروەها پەڕەی زێڕ و زیو بۆ ڕازاندنەوە و وردەکارییەکان بەکاردەهێنران.
٣- فڵچە: فڵچەی ورد و ناسک کە لە مووی ئاژەڵان دروستکرابوون، بە شێوەیەکی گشتی قەلەڕەش، بۆ کاری ورد بەکاردەهێنرا. ئەم فڵچانە ڕێگەیان بە هونەرمەندانی وەک بەهزاد دەدا کە ئەو وردبینی و ئاڵۆزییە بەدەست بهێنن کە لە تابلۆی بچووکی فارسیدا دەبینرێت.
٤- مادەی لکاندن: هونەرمەندان مادەی چەسپاندن یان میدیۆمیدییان بەکاردەهێنا بۆ تێکەڵکردن و بەکارهێنانی ڕەنگەکان. سەمغی عەرەبی بەستەرێکی باو بوو کە بۆ دروستکردنی بۆیاخەکە و بەدەستهێنانی یەکگرتوویی خوازراو بۆ نیگارکێشان بەکاردەهێنرا.
٥- ئامرازەکانی وردەکاری: بەهزاد و نیگارکێشانی بچووکی دیکە کەرەستەی تایبەتمەندیان بەکاردەهێنا بۆ وردەکارییە ئاڵۆزەکان، وەک فڵچەی نووک ورد بۆ کاری بازنەیی و قەڵەم بۆ زیادکردنی وردەکارییەکانی زێڕ یان زیو.
٦- تەکنیکەکان: نیگارکێشانی بچووکی فارسی بریتی بوو لە چینکردنی وردی ڕەنگەکان و کاری وردی فڵچە. زۆرجار هونەرمەندان تەکنیکەکانی وەکو خاڵیکردنەوە و بازنەیی و هێڵی وردیان بەکاردەهێنا بۆ دروستکردنی پێکهاتە و قووڵی و وردەکاری لە تابلۆکانیاندا.
ئەم کەرەستە و تەکنیکانە بە لێهاتوویییەکی زۆرەوە لەلایەن هونەرمەندانێکی وەک بەهزادەوە بەکارهێنراون بۆ دروستکردنی ئەو تابلۆ بچووکە وردەکارییە سەرسوڕهێنەر و ڕەنگاوڕەنگانەی کە بەهۆی جوانی و ئاڵۆزییەکانیانەوە خۆشی دەبەخشن.

خەسڵەتەکانی هونەرەکەی لەگەڵ شێواز و ڕێباز و ئەو بابەتانەی کە نیگاری کێشاوە؟

هونەری کەمالەدینبەهزاد بە چەند تایبەتمەندییەک جیا دەکرایەوە کە ستایل و ڕێبازی ناوازەی ئەویان دیاری دەکرد:
١- سروشتگەرایی و ڕیالیزم: تابلۆکانی بەهزاد جەختکردنەوەیەکی بەهێزیان لەسەر نوێنەرایەتی سروشتگەرایی پیشان دەدا. ئەو فیگەر و دیمەن و شتەکانی بە ئاستێکی بەرزی ڕیالیزمەوە وێنا کردووە، وردەکاری و پێکهاتە ئاڵۆزەکانی گرتووە. زۆرجار فیگەرەکانی هەست و دەربڕینیان پیشان دەدا، ئەمەش دەست لێدانێکی مرۆیی بۆ بەرهەمەکانی زیاد دەکرد.
٢- ڕەنگینیی و ڕەوشت: شێوازی بەهزاد ڕەنگینیی و ڕەحمەتی لە شێوازی وێناکردنی فیگەرەکاندا دەرخستووە، هێڵی شل و ئاماژەی وردی تێدابوو کە هەستی جووڵە و هێمنی دەگەیەنێت.
٣- شارەزایی لە ڕەنگ: تێگەیشتنێکی ئاڵۆزی لە ڕەنگ نیشان دا، بە بەکارهێنانی پالێتێکی هاوسەنگ بۆ دروستکردنی قووڵی و کەشوهەوا لە پێکهاتەکانیدا. بەکارهێنانی سێبەری ورد و تۆنی نوانسەکانی بەشداری کرد لە جوانی گشتی تابلۆکانی.
٤- گرنگیدان بە وردەکاری: بەهزاد بە وردی گرنگی بە بچووکترین وردەکارییەکانی دەدا، لە ئاڵۆزییەکانی جلوبەرگەوە تا دەگاتە دیمەن و توخمە تەلارسازییەکان لە پاشخانەکەدا. ئەم وردبینییە دەوڵەمەندی و قووڵی بۆ کارە هونەریەکانی زیاد دەکرد.
٥- چیرۆکگێڕانی گێڕانەوە: تابلۆکانی بەهزاد زۆرجار چیرۆکی ئەدەبیاتی فارسی، ئەفسانە، مێژوو و ژیانی دەرباریان نیشان دەدا. توانای هێنانە ناوەوەی گێڕانەوەکان لە هونەرەکەیدا ڕێگەی بە بینەران دا کە بە شێوەیەکی بینراو خەریکی چیرۆکەکان بن، ئەمەش وایکرد کارەکانی هەم لە ڕووی بینراوەوە سەرنجڕاکێش بن و هەم لە ڕووی فیکرییەوە هاندەر بن.
٦- دیمەنە دەربارەکان: زۆرجار دیمەنەکانی دەرباری پاشایەتی و فەرمانڕەواکان و چالاکییەکانیانی وێنا دەکرد، دەوڵەمەندی و وردبینی ژیانی دەربارەکانی پیشان دەدا.
٧- تەوەری ئەدەبی و ئەفسانەیی: بەهزاد ئیلهامی لە ئەدەبیاتی فارسی وەرگرتووە، چیرۆکەکانی لە شیعرە داستانییەکانی وەک شاهنامەی فێردۆسی و بەرهەمە ئەدەبیەکانی دیکە وێنا کردووە.
٨- بابەتەکانی ئایینی و عیرفانیی: بەشێک لە بەرهەمەکانی بریتی بوون لە تەوەری ئایینی، وێناکردنی پێغەمبەران، و کەسایەتییە عیرفانییەکان لە چوارچێوەی ڕۆحانییەتی فارسیدا.
٩- دیمەنە سروشتییەکان: بەهزاد نیگاری دیمەنی سروشتی و باخچە و شوێنە سروشتییەکانی کێشاوە، زۆرجار وەک پاشبنەمایەک لە دیمەنی گێڕانەوەکانیدا تێکەڵی کردوون.

بەهزاد لە ڕێگەی هەڵبژاردنی بابەتەکان و جێبەجێکردنی وەستایانە، نیگارکێشانی مینیاتۆری فارسی بەرزکردەوە و میراتێکی دەوڵەمەندی بەجێهێشت کە بەردەوامە لە کاریگەری و ئیلهامبەخشین بۆ هونەرمەندان و ئەوانەی بە هونەری فارسی سەرسامن.

شیکارییە ڕەخنەییەکان
زۆرجار شیکارییە ڕەخنەییەکان بۆ کارەکانی کەمالولدین بەهزاد تیشک دەخاتە سەر چەند لایەنێکی سەرەکی گرنگ لە هونەری ئێرانیدا:

١- شارەزایی تەکنیکی: زۆرجار ڕەخنەگران جەخت لەسەر لێهاتوویی تەکنیکی بێهاوتای بەهزاد دەکەنەوە. کاری وردی فڵچە و گرنگیدانی وردی و وردەکارییەکان و شارەزایی لە ڕەنگ و پێکهاتەدا ستانداردی نوێی بۆ نیگارکێشانی بچووکی فارسی داهێنا.
٢- داهێنان لە شێوازدا: ڕێبازی داهێنەرانەی بەهزاد بۆ وێناکردنی فیگەرەکان بە سروشتگەرایی و سۆزەوە، لادانێک بوو لە ستایلەکانی پێشووتر لە هونەری فارسیدا. ڕەخنەگران ستایشی توانای ئەو دەکەن بۆ ئەوەی ژیان بخاتە ناو تابلۆکانیەوە، هەستێکی واقیعی دروست دەکات کە پێشتر بە دەگمەن لە هونەری میناتۆردا بینراوە.
٣- ئاڵۆزی گێڕانەوە: لێهاتوویی ئەو لە چیرۆکگێڕان لەناو فەزای داخراوی مینیاتورەکاندا زۆر ڕێزی لێدەگیرێت. ڕەخنەگران پێزانینیان هەیە کە چۆن بەهزاد گێڕانەوەی ئاڵۆزی ئەدەب و مێژوو و ئەفسانەی فارسی لە تابلۆکانیدا تواوەتەوە و بینەرانی سەرقاڵ کردووە و چینەکانی مانا بۆ هونەرەکەی زیاد کردووە.
٤- بایەخی فەرهەنگی و مێژوویی: بەرهەمەکانی بەهزاد وەک ڕەنگدانەوەی ژینگەی کولتووری و مێژوویی سەردەمی تەیموری لە ئێراندا سەیر دەکرێن. زۆرجار ڕەخنەگران لە چوارچێوەی کۆمەڵایەتی-سیاسی سەردەمی ئەودا قووڵ دەبنەوە بۆ ئەوەی لەو پەیام و هێماسازییانەی لە هونەرەکەیدا چەسپاون، تێبگەن.
٥- میرات و کاریگەری: زۆرجار شیکاری درێژدەبێتەوە بۆ کاریگەرییە بەردەوامەکانی بەهزاد لەسەر هونەری فارسی. ڕەخنەگران لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن شێواز و تەکنیکەکانی کاریگەرییان لەسەر نەوەکانی دواتری هونەرمەندان هەبووە، ڕێڕەوی نیگارکێشانی بچووکی فارسی بۆ سەدەکانی داهاتوو لە قاڵب داوە.
٦- کۆنتێکستی کولتووری: بەدواداچوون بۆ بەرهەمەکانی بەهزاد لە چوارچێوەی کولتوری تەیموریدا، تێڕوانینێک بۆ پاراستن و سەلیقە و بەها هونەرییەکانی ئەو سەردەمە دەڕەخسێنێت. یارمەتیدەرە بۆ ئەوەی تێبگەین کە هونەرەکەی چۆن ڕەنگدانەوەی ژینگەی کولتووری سەردەمی خۆی بووە و کاریگەری هەبووبێت.
٧- شیکاری بەراوردکاری: زۆرجار زانایان لە نیگارکێشانی مینیاتۆری فارسیدا کارەکانی بەهزاد لەگەڵ هاوچەرخەکانی یان پێشینەکانیدا بەراورد دەکەن. ئەم جۆرە بەراوردکردنانە ڕۆشنایی دەخەنە سەر داهێنان و تەکنیک و بەشدارییە ناوازەکانی لە فۆڕمی هونەریدا.
٨- سیمبۆلیزم و ئایکۆنۆگرافی: قووڵبوونەوە لە توخمە ڕەمزی و ئایکۆنۆگرافییەکانی ناو تابلۆکانی بەهزاد، تێگەیشتن لەو گێڕانەوانەی کە وێنایان کردووە، قووڵتر دەکاتەوە. هێما و مۆتیڤ و بابەتەکانی دووبارەبووەوە دەتوانن گرنگییەکی کولتووری، ئایینی، یان نوێنەرایەتیان هەبێت.
٩- پێشوازی و پێزانین: لێکۆڵینەوە لە چۆنیەتی وەرگرتنی هونەری بەهزاد لە قۆناغە جیاوازەکاندا، لە سەردەمی خۆیەوە تا ئێستا، تێڕوانینێک بۆ پەرەسەندنی سەلیقە و لێکدانەوە و سەرنجڕاکێشیی بەردەوامی بەرهەمەکانی لە سەرانسەری سەدەکاندا دەدات.
١٠- پەرەسەندنی هونەری: شیکردنەوەی پەرەسەندنی شێوازی بەهزاد لە ماوەی ژیانی پیشەیی خۆیدا یان لە چوارچێوەی هێڵی کاتیی فراوانتری نیگارکێشانی میناتۆری فارسیدا، وردەکارییەک دەخاتە ڕوو کە چۆن تەکنیکەکان، تەوەرەکان، یان ڕێبازەکانی ڕەنگە بە تێپەڕبوونی کات گۆڕانکارییان بەسەردا هاتبێت یان پەرەیان سەندبێت.
١١- تەکنیک و پڕۆسەی هونەری: لێکۆڵینەوەی ورد لە کەرەستە و تەکنیکەکانی بەکارهێنراوی بەهزاد و هونەرمەندانی دیکەی سەردەمی خۆی دەتوانێت قەدرزانی بۆ شارەزایی تەکنیکی و دەستڕەنگینی پشت تابلۆی میناتۆری فارسی قووڵتر بکاتەوە.

جگە لەوەش، ڕەنگە هەندێک باسی ڕەخنەگرانە دەست بخەنە سەر تەحەددیاتی گەڕاندنەوەی کارە هونەریەکان بۆ خودی بەهزاد بەهۆی سروشتی هاوبەشی وۆرک شۆپە بچووکەکانی فارسی لە سەردەمی ئەودا. زۆرجار زانایان لە ئاڵۆزییەکانی سەلماندنی لایەنە هاوبەشەکانی بەرهەمهێنانی هونەر لەو قۆناغەدا دەگەڕێن.
بە گشتی شیکارییە ڕەخنەگرانەکانی هونەری بەهزاد ئاهەنگ دەگێڕن بۆ لێهاتوویی تەکنیکی، شێوازی داهێنەرانە، تواناکانی چیرۆکگێڕان، گرنگی کولتووری و کاریگەریی هەمیشەیی لەسەر پەرەسەندنی نیگارکێشانی میناتۆری فارسی.
هەر ڕێگایەکی گەڕان، قووڵایی بۆ تێگەیشتن و پێزانینمان بۆ هونەری بەهزاد زیاد دەکات، تابلۆیەکی دەوڵەمەندتر لە تێڕوانینەکان بۆ بەشدارییەکانی لە هونەر و کولتووری فارسیدا دابین دەکات.

نیگارکێشانی نوێی ئەوروپی

بزووتنەوەی هونەری

نووسینی : مامۆستا قادر میرخان 

نیگارکێشی نوێی ئەوروپی لە ساڵانی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا سەریهەڵدا و لە ماوەی ساڵانی نەوەدەکاندا ناوبانگ و کاریگەرییەکی بەرچاوی بەدەستهێنا. نوێنەرایەتی گۆڕانکاری لە دەربڕینی هونەریدا دەکرد، کە بە تێکەڵەیەک لە ئاماژەی مێژوویی و توخمە ئەبستراکتەکان و شێوازی مەجازی تایبەتمەند بوو. نیگارکێشانی کاریگەر وەک گێرهارد ڕێشتەر، سیگمار پۆلک، جۆرج باسێلیتز، ئەنسێلم کیفەر، براچا ئێڵ ئیتینگەر و دواتر هونەرمەندەکانی وەک لوک تویمانز، مارلین دوماس و ئەوانی دیکە، ڕۆڵی سەرەکییان لە پێناسەکردنی ئەم بزووتنەوەیەدا گێڕا.

لە ناوەڕۆکەکەیدا، نیگارکێشانی ئەوروپی نوێ بە قووڵی خەریکی مێژووی کەسی و بەکۆمەڵ بوو، بەتایبەتی ئەوانەی کە کاریگەرییان لەسەر بوو بەهۆی پاشهاتەکانی جەنگی جیهانی دووەمەوە. هونەرمەندان لەناو ئەم بزووتنەوەیەدا لە ئاڵۆزییەکانی یادەوەرییان کۆڵییەوە، چ بەکۆمەڵ و چ تاکەکەسی، زۆرجار بە بەکارهێنانی کۆمەڵێک کەرەستەی جۆراوجۆر، لە میدیای تەقلیدی وەک وێنەکێشانی زەیتی و نیگارکێشانەوە تا دەگاتە میدیای نوێتری وەک فۆتۆگرافی، میدیای دیجیتاڵی. ئەم تێکەڵاوبوونە لە تەکنیکە جیاوازەکان ئامانجی دروستکردنی ئەرشیفێکی پۆستمۆدێرن بوو، تۆمارە فۆتۆگرافییە کەسی و مێژووییەکان تێکەڵ بە کارە هونەرییەکەیان بوو.

سەرەڕای ئەوەی ڕەگ و ڕیشەی لە جوڵەی مەجازیدا هەیە، بەڵام ئەم بزووتنەوەیە دەربڕینخوازانە نەبوو. بەڵکو سەرنجی خستە سەر فۆرمەکانی داهێنەرانە لە ئەبستراکت و فیگۆریزم، پەیوەندییەکانی بە پراکتیکی گۆڕینی ئەرشیفی فۆتۆگرافی کەسی و مێژوویی بۆ هونەر ڕاکێشا. ئەم ڕێبازە نیگارکێشی ئەوروپی نوێی بەستەوە بە چوارچێوەی فراوانتری هونەری "ئەرشیف"ی دوای جەنگی جیهانی دووەم، مەیلێکیان لەگەڵ هونەرمەندەکانی وەک کریستیان بۆڵتانسکی و یۆچن گێرز هاوبەش بوو.

سەرەڕای لێدانە مەجازییە ڕوونەکانی، ئەم بزووتنەوەیە بە توندی پەیوەست بوو بە ئەبستراکشنی لیریکییەوە، کە ڕەچاوکردنی هاوچەرخیی بەرزی هونەری بوو. ئەم تێکەڵبوونە فەزای ناوەوەی نوێی لەناو تابلۆ و زنجیرە تابلۆکاندا دروستکرد، کە بەشداری لە پەرەسەندنی دەربڕینی هونەریدا کرد.

کاریگەری و قووڵایی بزووتنەوەکە لە بڵاوکراوە و پێشانگە جۆراوجۆرەکاندا بە شێوەیەکی بەرفراوان لێکۆڵینەوەی لەسەر کراوە، کە بەشدارییەکی بەرچاوی لە گوتاری مێژووی هونەر، جوانیناسی و لێکۆڵینەوەی بینراودا کردووە، بەردەوامە لە وەستانەوە وەک بەڵگەیەک لەسەر سروشتی پەرەسەندنی دەربڕینی هونەری و پەیوەندی قووڵی بە گێڕانەوەی مێژوویی و کەسی و کولتوورییەوە.

نیگارکێشی نوێی ئەوروپی بزووتنەوەیەکی هونەری سەرەکی بوو کە لە سەردەمی گۆڕانکارییەکی بەرچاوی کولتووری و هونەریدا سەریهەڵدا. لێرەدا چەند لایەن و کاریگەرییە سەرەکییەکان دەخەینەڕوو کە تایبەتمەندی ئەم بزووتنەوەیە بوون:

١- بەشداریکردنی مێژوویی: ئەو هونەرمەندانەی کە بەشداربوون لە نیگارکێشانی ئەوروپی نوێدا بە قووڵبوونەوە لە چوارچێوەی مێژوویی، بەتایبەتی ئەو سێبەرانەی کە جەنگی جیهانی دووەم دروستی کردبوو. ئەوان بەدواداچوونیان بۆ مێژووە کەسی و بەکۆمەڵەکان کرد کە کاریگەرییان لەسەر بووە بەهۆی پاشهاتەکانی جەنگەوە، بیریان لە یادەوەری و زەبر و زەنگ و ئاڵۆزییەکانی گێڕانەوەی مێژوویی دەکردەوە.
٢- تێکەڵبوونی هونەری: ئەم بزووتنەوەیە بە تێکەڵبوونی تەکنیک و میدیای هونەری تایبەتمەند بوو. لە کاتێکدا کە شێوازە تەقلیدییەکانی وەک نیگارکێشان و وێنەکێشانی زەیتی بەکارهێنران، هونەرمەندان میدیای نوێتری وەک فۆتۆگرافی، (زیرۆکس-ئامێری کۆپی) و ئامرازە دیجیتاڵییەکانیشیان لە باوەش گرت. ئەم یەکگرتنە ئامانجی دروستکردنی کۆکردنەوەی ئەرشیفی مێژوویی و گێڕانەوەی کەسی بوو لەناو هونەرەکەیاندا.
٣- ئەبستراکت و فیگۆرەیشن: بە پێچەوانەی دەربڕینی نەریتی، نیگارکێشانی ئەوروپی نوێ تەنیا لەسەر مەیلە دەربڕینگەراییەکان نەبووە. بەڵکو مەیلی بەرەو فۆرمەکانی داهێنەرانە لە ئەبستراکت و فیگۆرەیشندا کێشا. ئامانجی دامەزراندنی پەیوەندی نێوان ئەرشیفی فۆتۆگرافی مێژوویی و کەسی بوو، بەمەش بەشداری لە فۆرمێکی نوێی دەربڕینی هونەریدا کرد.
٤- دیالۆگی هونەری: نیگارکێشی نوێی ئەوروپی دەستی بە دیالۆگێک کرد لە نێوان نەریت و بزووتنەوەی هونەری جۆراوجۆردا. پەیوەندی بە ئەبستراکشنی ئەمریکییەوە هەبوو لە هەمان کاتدا کاریگەرییەکانی لە ئەبستراکشنی لیریکی و سەرلەنوێ سەیرکردنەوە وهاوچەرخەکانی بەرز لە هونەردا وەرگرت. ئەم پەیوەندییە بەیەکەوەییەی بزووتنەوەکەی دەوڵەمەندتر کرد و مەودای فراوانتری پێدا.
٥- بەردەوامی هونەری: بزووتنەوەکە چەندین قۆناغ و شەپۆلی هەبوو، گروپە جیاوازەکانی هونەرمەندان بەشدارییان لە پەرەسەندنیدا کردووە. هونەرمەندانی وەک گێرهارد ڕیشتێر و سیگمار پۆلک و دواتر پراکتیزەکارانی وەک لوک تویمانز و مارلین دوماس و چەندانی تر، بەردەوام بوون لە گەڕان بەدوای شوێنەواری دوای کارەساتەکانی جەنگ و دروستکردنی فەزای ناوەوەی نوێ لەناو تابلۆکانیاندا.
٦- پێشوازی ڕەخنەگرانە: نیگارکێشانی نوێی ئەوروپی سەرنج و گوتارێکی ڕەخنەگرانەی بەرچاوی لێکەوتەوە. بە شێوەیەکی بەرفراوان لێکۆڵینەوەی لەسەر کراوە و نمایش کراوە، بەشدارییەکی بەرچاوی لە باسەکانی مێژووی هونەر، جوانیناسی و پەرەسەندنی پراکتیزە هونەرییە هاوچەرخەکاندا کردووە.
٧- ئەرشیفی پۆستمۆدێرن "تای": ئامانجی بزووتنەوەکە دروستکردنی ئەرشیفێکی پۆستمۆدێرن بوو بە بەکارهێنانی کۆمەڵێک میدیا، لەوانە فۆتۆگرافی، زیرۆکس و ئامرازە دیجیتاڵییەکان. ئەم ڕێبازە ئەرشیفییە جیابوونەوەیەکی بەرچاو بوو لە شێوازە هونەرییە ئاساییەکان، چونکە تۆمارە فۆتۆگرافییە مێژوویی و کەسییەکانی لە کارە هونەرییەکاندا تێکەڵ کرد، گێڕانەوەیەکی فرەلایەنە و چینداری دروستکرد.
٨- شوێنەواری دوای کارەساتەکانی جەنگ: یەکێک لەو تەوەرە سەرەکیانەی کە هونەرمەندان لەناو ئەم بزووتنەوەیەدا لێکۆڵینەوەیان لەسەر کرد، پاشهاتەکانی جەنگ بوو. ئەوان بە قووڵی خەریکی ئەو شوێنەوارانەی دوای کارەسات بوون کە جەنگی جیهانی دووەم بەجێی هێشتووە، کارەکانیان بە ڕەنگدانەوەی بیرەوەری و مێژوو و کاریگەریی ململانێ لەسەر ئاستی کەسی و کۆمەڵایەتی تێکەڵ کردووە.
٩- بەردەوامبوونی هونەری دوای جەنگی جیهانی دووەم: نیگارکێشی نوێی ئەوروپی پەیوەندییەکی ڕوونی بە بزووتنەوەی هونەری "ئەرشیف"ی دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە هەبوو. هونەرمەندانی وەک کریستیان بۆڵتانسکی و یۆچن گێرز بەشێک بوون لەم مەیلە و بزووتنەوەی نیگارکێشانی ئەوروپی نوێ زۆرجار لەگەڵ ئەم دیالۆگە هونەرییە فراوانترەدا یەکتریان دەبڕییەوە و بەشدارییان دەکرد.
١٠- فەزای ناوەوە و زنجیرەی تابلۆ: لایەنێکی بەرچاوی ئەم بزووتنەوەیە، دروستکردنی فەزای ناوەوەی نوێ بوو لەناو تابلۆ و زنجیرە تابلۆکاندا. ئەم فەزای ناوەوەیە سەکۆیەکی بۆ هونەرمەندان دابین کرد بۆ گەڕان بەدوای گێڕانەوە و هەست و زەمینە مێژووییە جۆراوجۆرەکاندا، ئەمەش پەرەپێدانی خۆڕاگرییەکی قووڵە لەناو کارە هونەریەکانیاندا.
١١- پەیوەندی هونەری و کاریگەری: پەیوەندیی بزووتنەوەکە لە سەرهەڵدانی سەرەتایی خۆی زیاتر بوو. کاریگەرییەکانی لەسەر پراکتیکەکانی هونەری هاوچەرخ بەردەوامە لە هەستکردن، کاریگەری لەسەر نەوەکانی دواتری هونەرمەندان هەیە و بەشداری دەکات لە گفتوگۆ بەردەوامەکان سەبارەت بە یەکتربڕینەکانی مێژوو، یادەوەری و دەربڕینی هونەری.

گرنگی بزووتنەوەکە لە توانای تێکەڵکردنی هۆشیاری مێژوویی لەگەڵ تەکنیکە هونەرییە داهێنەرەکاندایە، کە فەزایەکی ناوازە لەناو جیهانی هونەردا دروست دەکات کە لەگەڵ هەردوو گێڕانەوەی کەسی و بەکۆمەڵدا دەنگ دەداتەوە.
نیگارکێشی نوێی ئەوروپی نوێنەرایەتی لاپەڕەیەکی بەرچاو دەکات لە پەرەسەندنی هونەردا، بەو پێیەی کە تەحەدای سنوورە هونەرییە نەریتییەکانی دەکرد، لە ڕێگەی میدیای بینراوەوە لە ڕێگەی نوێی چیرۆکگێڕانی دەکۆڵیەوە و پەیوەندییەکی قووڵی لە نێوان هۆشیاری مێژوویی و داهێنانی هونەریدا دامەزراند.

شیکاری ڕەخنەگرانە

شیکارییە ڕەخنەگرانەکانی نیگارکێشی ئەوروپی نوێ لەسەر چەندین لایەنی سەرەکی چڕ بووەتەوە:

١- بەشداریکردنی مێژوویی: زانایان وردبوونەوەیان لە چۆنیەتی پەیوەندیکردنی هونەرمەندان لەناو ئەم بزووتنەوەیەدا لەگەڵ مێژوودا کردووە، بەتایبەتی قۆناغی دوای جەنگی جیهانی دووەم. ئەوان شیکاری دەکەن کە ئەم نیگارکێشانە چۆن بە ئاڵۆزییەکانی یادەوەری و زەبر و زەنگ و گێڕانەوەی مێژوویی بەکۆمەڵدا دەڕۆن، تێڕوانینێک پێشکەش دەکەن بۆ ئەو ڕێگایانەی کە هونەر لەگەڵ میراتە مێژووییەکان دەجەنگێت و ڕەنگدانەوەیان لەسەرە.
٢- تەکنیک و میدیای هونەری: ڕەخنەگران و مێژوونووسانی هونەر لە یەکخستنی میدیای هەمەچەشن لەناو نیگارکێشانی ئەوروپی نوێدا لێکۆڵینەوەیان کردووە. ئەوان گرنگی یەکخستنی فۆتۆگرافی و ئامرازە دیجیتاڵییەکان و ماددە ناتەقلیدییەکان شانبەشانی شێوازە تەقلیدییەکانی نیگارکێشان دەکۆڵنەوە. ئەم شیکاریانە زۆرجار تیشک دەخەنە سەر ئەوەی کە چۆن تێکەڵبوونی میدیاکان بەشداری لە ستراتیژییە گێڕانەوە داهێنەرەکانی بزووتنەوەکەدا دەکات.
٣- یەکتربڕین لەگەڵ بزووتنەوە هونەریەکانی دیکە: پەیوەندی و جیابوونەوەکانی بزووتنەوەکە لە بزووتنەوە هونەریەکانی دیکە، وەک ئەبستراکتکردنی ئەمریکی، ئەبستراکتکردنی لیریکی و هونەری "ئەرشیفی" دوای جەنگی جیهانی دووەم، بە وردی لێکۆڵینەوەیان لەسەر کراوە. زانایان هەڵسەنگاندن بۆ ئەوە دەکەن کە چۆن نیگارکێشی ئەوروپی نوێ هەم لەم چوارچێوە هونەرییە فراوانانەدا خۆی وەردەگرێت و هەم خۆی جیا دەکاتەوە، ئەمەش بەشدارە لە تێگەیشتنێکی نوانس لە گرنگییەکەی.
٤- تەوەری دوای زەبر و یادەوەری: زۆرجار تاقیکردنەوە ڕەخنەییەکان لە دەوری تەوەری دوای زەبر و یادەوەری لە کارە هونەرییەکاندا دەسوڕێنەوە. ڕەخنەگران شیکاری دەکەن کە هونەرمەندان چۆن نوێنەرایەتی و گەیاندنی شوێنەواری دوای کارەساتەکانی شەڕ دەکەن، یاریکردن لە نێوان یادەوەری کەسی و بەکۆمەڵ و ئەو ڕێگایانەی کە ئەم تەوەرانە بە شێوەیەکی بینراو لەناو تابلۆکاندا دەردەکەون.
٥- دروستکردنی فەزای ناوەوە: چەمکی "فەزای ناوەوە" کە لەناو تابلۆ و زنجیرە تابلۆکاندا دروست بووە، بابەتێکی سەرنجڕاکێش بووە. شیکاران لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن هونەرمەندان ئەم فەزایە وەک سەکۆیەک بۆ خۆڕاگری و چیرۆکگێڕان و گەڕان بەدوای دیمەنی سۆزداری و مێژووییەکان بەکاردەهێنن، تێڕوانینێکی قووڵتر پێشکەش دەکەن بۆ چینەکانی مانا کە لە کارە هونەرییەکاندا چەسپاون.
٦- میرات و کاریگەری: هەڵسەنگاندنەکانی بزووتنەوەکە زۆرجار کاریگەرییە بەردەوامەکانی لەسەر پراکتیزە هونەرییەکانی دواتر لەبەرچاو دەگرن. زانایان هەڵسەنگاندن بۆ ئەوە دەکەن کە چۆن نیگارکێشی نوێی ئەوروپی هونەری هاوچەرخی لە قاڵب داوە، کاریگەرییەکانی لەسەر تەکنیکە هونەریەکان، گەڕانە بابەتییەکان و پەرەسەندنی فراوانتری دەربڕینی هونەری دەکۆڵنەوە.
٧- کۆنتێکست و ناسنامەی کولتووری: زانایان لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن بزووتنەوەکە لەگەڵ کۆنتێکستە کولتوورییەکان و گێڕانەوەی ناسنامەدا یەکتر دەبڕێت. ئەوان لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن هونەرمەندان لە پاشخانی جیاوازی ئەوروپی بەشدارن یان تەحەدای گوتاری کولتووری فراوانتر دەکەن، پرسیارەکانی ناسنامەی نەتەوەیی، یادەوەری کولتووری و کاریگەرییە سنووربڕەکان لەناو کارە هونەرییەکانیاندا دەخەنە ڕوو.
٨- دیدگا فێمینیستەکان: هەندێک لە شیکارییەکان لە ناو نیگارکێشانی ئەوروپی نوێدا ورد دەبنەوە لە دیدگا فێمینیستەکان. ئەوان لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن تیۆرییە ڕەگەز و ناسنامە و فێمینیستەکان لەناو کارە هونەریەکانی بزووتنەوەکەدا یەکتر دەبڕن، بەدواداچوون بۆ نوێنەرایەتیکردنی ژنان و ئەزموونە جێندەرییەکان و ڕۆڵی هونەرمەندانی ژن لەناو ئەم بزووتنەوەیەدا کە بە زۆری پیاوان زاڵن.
٩- ڕەهەندە ئەخلاقییەکان: ڕەخنەگران زۆرجار ڕەهەندە ئەخلاقییەکان لەبەرچاو دەگرن کە لەناو کارە هونەرییەکاندا چەسپاون. ئەوان شیکاری دەکەن کە چۆن هونەرمەندان لەناو گێڕانەوە بینراوەکانیاندا ڕووبەڕووی دووڕیانەکانی ئەخلاقی و بەرپرسیارێتییە مێژووییەکان و حیساباتی ئەخلاقی دەبنەوە، تێڕوانینێک پێشکەش دەکەن بۆ ئەو ڕێگایانەی کە هونەر لەگەڵ پرسە ئاڵۆزە کۆمەڵایەتییەکاندا خەریک دەبێت.
١٠- پێشوازی و بەشداریکردنی بینەر: شیکارییەکان هەندێک جار لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە بینەران چۆن هەست دەکەن و بەشداریی لەگەڵ نیگارکێشانی ئەوروپی نوێدا دەکەن. ئەوان بەدواداچوون بۆ وەرگرتنی ئەم کارە هونەریانە دەکەن، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە بینەران چۆن ئاماژە مێژووییەکان و هێماسازی و دەنگدانەوە سۆزدارییەکان کە لەناو تابلۆکاندا چەسپاون، لێکدەدەنەوە.
١١- ڕەچاوکردنی فەزایی و کاتی: ڕەنگە زانایان لایەنە فەزایی و کاتییەکانی ناو کارە هونەرییەکان شی بکەنەوە. ئەوان لێکۆڵینەوە دەکەن کە هونەرمەندان چۆن دەستکاری فەزا و کات دەکەن، گێڕانەوەی پارچەپارچە دەخەنە ڕوو یان ئەزموونی نوقمکەر لەناو تابلۆکانیاندا دروست دەکەن، بینەران بانگهێشت دەکەن بۆ بیرکردنەوە لەو کاتە چیندارانەی کە لە کارە هونەرییەکاندا چەسپاون.
١٢- داهێنان و ئەزموونکردنی هونەری: هەڵسەنگاندنە ڕەخنەییەکان زۆرجار جەخت لەسەر بەشداریی بزووتنەوەکە دەکەنەوە لە داهێنان و ئەزموونکردنی هونەریدا. ئەوان بە وردی دەکۆڵنەوە کە چۆن هونەرمەندان سنووری فۆرمەکانی هونەری نەریتی دەبەنەپێش، تەحەدای ڕێکەوتنەکان دەکەن و تاقیکردنەوەی تەکنیکە ڕۆمانسیەکان دەکەن بۆ دەربڕینی بیرۆکە و گێڕانەوەکانیان.
١٣- پەرەسەندنی بەردەوام: شیکاری ڕەخنەیی زۆرجار باس لەوە دەکات کە چۆن نیگارکێشی نوێی ئەوروپی بە تێپەڕبوونی کات پەرەی سەندووە. پەرەسەندن لەناو خودی بزووتنەوەکەدا دەگەڕێت، بەدواداچوون بۆ گۆڕانکارییەکانی شێواز و فۆکۆسی بابەتیی و تێکەڵکردنی کاریگەریی یان تەکنەلۆژیای نوێ دەکات کاتێک شەپۆلەکانی دواتر لە هونەرمەندان پەیوەست بوون یان وەڵامدانەوەیان بۆ سەرەتای بزووتنەوەکە هەیە.
١٤- دیالۆگەکان لەگەڵ فەلسەفە و تیۆری: هەندێک لە تاقیکردنەوە ڕەخنەییەکان قووڵ دەبنەوە لە بنەما فەلسەفی و تیۆریەکانی نیگارکێشانی ئەوروپی نوێ. ئەوان لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە بزووتنەوەکە چۆن لەگەڵ چەمکە فەلسەفییەکان کارلێک دەکەن، تیۆرییەکانی یادەوەری، پۆستمۆدێرنیزم، یان تیۆری ڕەخنەیی، بەدواداچوون بۆ ئەو قووڵاییە فیکرییە دەکەن کە لەناو کارە هونەرییەکاندا چەسپاوە.
١٥- ڕوانگە و کاریگەرییە جیهانییەکان: ڕەنگە شیکاری کاریگەری و کاریگەرییە جیهانییەکانی نیگارکێشانی ئەوروپی نوێ لە دەرەوەی سەرچاوە ئەوروپییەکەی لەبەرچاو بگرێت. لێکۆڵینەوە لەوە دەکات کە چۆن بزووتنەوەکە لە گۆڕەپانی هونەری جیهانیدا دەنگ دەداتەوە، چۆن بەشداری دەکات یان وەڵامی دیالۆگە هونەرییە نێودەوڵەتییەکان دەداتەوە و چۆن کاریگەری لەسەر زەمینە کولتوورییە جۆراوجۆرەکان هەیە یان کاریگەرییان لەسەرە.
١٦- بازاڕی هونەر و پێشوازی دامەزراوەیی: هەڵسەنگاندنە ڕەخنەگرانەکان هەندێک جار بە وردی لە پێشوازی بزووتنەوەکە لە چوارچێوەی بازاڕی هونەر و دامەزراوەییەکان دەکۆڵنەوە. ئەوان لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن مۆزەخانەکان، گەلەرییەکان، کۆکەرەوەکان و بازاڕی هونەر بەگشتی هەست بە نیگارکێشانی ئەوروپی نوێ دەکەن و بەهایان پێدەدەن و نمایشی دەکەن، بە لەبەرچاوگرتنی گرنگییە بازرگانی و دامەزراوەییەکانی.
١٧- مێژوونووسی و میراتی هونەری: زۆرجار زانایان بەشداری گفتوگۆی مێژوونووسین سەبارەت بە نیگارکێشانی ئەوروپی نوێ دەکەن. ئەوان لەبەرچاو دەگرن کە مێژووی هونەر چۆن ئەو بزووتنەوەیەی بە بەڵگە کردووە و لێکداوەتەوە، بیر لە تەحەددیات و ئاڵۆزییەکانی گێڕانەوەی مێژووەکەی و ئەو میراتە بەردەوامەی کە بۆ هەوڵە هونەرییەکانی داهاتوو بەجێدەهێڵێت، لەبەرچاو دەگرن.

ئەم ڕوانگە ڕەخنەییە جۆراوجۆرانە بەشدارن لە تێگەیشتنێکی هەمەلایەنە لە نیگارکێشانی ئەوروپی نوێ، کە سروشتی فرەلایەنەی، یەکتربڕینەکانی لەگەڵ گوتارە فیکرییە فراوانترەکان، پێشوازیکردنەکەی لەناو کایە جیاوازەکانی جیهانی هونەردا و کاریگەرییە بەردەوامەکانی لەسەر پراکتیکەکانی هونەری هاوچەرخ پیشان دەدەن.

نوێگەری:
لە چوارچێوەی نیگارکێشانی ئەوروپی نوێدا، "نوێ" بە پلەی یەکەم ئاماژەیە بۆ جیابوونەوە لە نۆرمەکانی هونەری نەریتی کە لە کاتی سەرهەڵدانیدا لە ساڵانی هەشتاکان و نەوەدەکاندا باو بوون. بزووتنەوەکە ڕێبازی داهێنەرانەی ناساند، چ لە ڕووی گەڕانی بابەتییەوە و چ لە ڕووی تەکنیکە هونەرییەکانەوە، کە لە پراکتیزە هونەرییە ئاساییەکان جیایکردەوە.
١- گەڕان بەدوای تێکەڵاوبوون: بزووتنەوەکە ڕێبازێکی تێکەڵاوی لەخۆگرت بە تێکەڵکردنی نەریتە هونەرییە جۆراوجۆرەکان، وەکو ئەبستراکت و فیگۆریزم، شانبەشانی یەکخستنی میدیای جۆراوجۆری وەک فۆتۆگرافی، ئامرازە دیجیتاڵییەکان و کەرەستەی ناتەقلیدی. ئەم تێکەڵاوبوونەی تەکنیک و شێوازە جیاوازەکان زمانێکی بینراوی نوێی دروستکرد.
٢- یەکخستنی میدیای نوێ: هونەرمەندان لەم بزووتنەوەیەدا تەکنەلۆژیا و میدیای نوێتریان وەک فۆتۆگرافی، زیرۆکس و ئامرازە دیجیتاڵییەکان، شانبەشانی میدیای تەقلیدی وەک نیگارکێشانی زەیتی و وێنەکێشانیان لەخۆگرت. ئەم یەکگرتنە جیابوونەوە بوو لە پراکتیزە هونەرییە ئاساییەکان و بەشداری کرد لە دروستکردنی ئەرشیفێکی پۆستمۆدێرن لەناو کارە هونەرییەکانیاندا.
٣- دووبارە لێکدانەوەی مێژوو: نیگارکێشی نوێی ئەوروپی بە قووڵی خەریکی گێڕانەوەی مێژوویی بووە، بە تایبەت ئەوانەی کە بەهۆی پاشهاتەکانی جەنگی جیهانی دووەمەوە لە قاڵب دراون. بەڵام دیدێکی نوێی بۆ مێژوو پێشکەش کرد بە تێکەڵکردنی یادەوەرییە کەسی و بەکۆمەڵەکان و ڕووبەڕووبوونەوەی شوێنەواری دوای کارەساتەکانی شەڕ و لێکۆڵینەوە لە ئاڵۆزییەکانی یادەوەری و لەبیرچوونەوە بە شێوازی ڕۆمانسی.
٤- گۆڕانکارییە چەمکییەکان: بزووتنەوەکە گۆڕانکارییەکی چەمکی لە شێوازی نزیکبوونەوەی هونەرمەندان لە بابەتەکانیان لەخۆگرتبوو. لە پابەندبوونی توند بە دەربڕینگەرایی دوورکەوتەوە و فۆرمەکانی نوێکەرەوەی ئەبستراکت و فیگۆراسیۆنی گەڕاندەوە، فەزای ناوەوەی نوێی لەناو تابلۆکانیاندا دروستکرد کە ڕێگەی بە گەڕانی بابەتیی جۆراوجۆر دەدا.
٥- دیالۆگەکان لەگەڵ پراکتیکەکانی هونەری هاوچەرخ: نیگارکێشی نوێی ئەوروپی دیالۆگەکانی لەگەڵ بزووتنەوە و پراکتیکەکانی هونەری هاوچەرخدا وروژاند، بەشداری کرد لە گفتوگۆکان لەسەر پۆستمۆدێرنیزم، لە هونەردا و سروشتی پەرەسەندنی دەربڕینی هونەری لە جیهانێکی خێرا گۆڕاودا.
"تازەیی" نیگارکێشی ئەوروپی نوێ لە تێکەڵکردنی داهێنەرانەدایە لە توخمە هونەرییە جۆراوجۆرەکان، بەشداریکردنی لەگەڵ گێڕانەوە مێژووییەکان بە شێوەیەکی ناوازە، و بەشدارییەکانی لە پەرەسەندنی پراکتیکەکانی هونەری هاوچەرخدا، دانانی ڕێڕەوێکی نوێ لەناو جیهانی هونەردا لە سەردەمی... .سەرهەڵدانێوە

بزووتنەوەی نەخش و هونەری دیکۆرات
Pattern and Decoration Movement

نووسینی: مامۆستا قەدر میرخان 

هونەری نەخش و دیکۆرات لە کۆتایی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا وەک کاردانەوەیەک لە دژی خۆپارێزی و مینیمالیزمی جیهانی هونەر سەریهەڵدا. ئەم بزووتنەوەیە ئاهەنگی بۆ نەخشە ڕازاوەییەکان و ڕەنگە زیندووەکان و توخمە دیکۆراتییەکان لە هونەردا دەگێڕا، کاریگەرییە کولتوورییە بەرفراوانەکانی سەرانسەری جیهانی لەخۆگرتبوو، لەوانەش نەریتی هونەری ئیسلامی، ڕۆژهەڵاتی و فۆلکلۆر.

ئەو هونەرمەندانەی بەشداربوون لەم بزووتنەوەیەدا زۆرجار لە کارەکانیاندا نەخشی دووبارەبووەوە و مۆتیڤی دیکۆرات و ڕەنگی گەشیان بەکاردەهێنا. ئامانجیان بەرزکردنەوەی پێگەی هونەرە دیکۆراتییەکان و تەحەدای ئەو تێڕوانینە بوو کە گوایا ڕازاندنەوە بە جۆرێک لە جۆرەکان کەمتر گرنگە لە فۆرمەکانی تری دەربڕینی هونەری.

بزووتنەوەکە جەختی لەسەر جوانی توخمە دیکۆراتییەکان دەکردەوە و هەوڵی دەدا پلەبەندی نێوان هونەری جوان و پیشەسازی بشکێنێت، کەرەستەی جۆراوجۆری وەک قوماش و سیرامیک و تەنانەت شتە ڕۆژانەییەکانی لە خۆگرت بۆ دروستکردنی کارە هونەرییە دەوڵەمەند و سەرنجڕاکێشە بینراوەکانی.

هونەرمەندانی وەک میریام شاپیرۆ و جۆیس کۆزلۆف و ڕۆبەرت کوشنەر لەنێو ئەو کەسانەدا بوون کە پەیوەندییان بە بزووتنەوەی نەخش و دیکۆراتەوە هەبوو. زۆرجار کارەکانیان نەخشی ئاڵۆز و دیزاینی گوڵ و ئاماژەی کولتوورییان تێدابوو، کە تەحەدای سنوورە ئاساییەکانی هونەریان دەکرد و بینەرانیان بانگهێشت دەکرد بۆ ئەوەی بەهای جوانکارییەکانی ڕازاندنەوە بزانن.

خەسڵەت و تایبەتمەندییەکان
١- کاریگەرییە کولتوورییەکان: هونەرمەندان ئیلهامیان لە سەرچاوە کولتوورییە جۆراوجۆرەکانەوە وەرگرتووە وەک کاری کاشی ئیسلامی، قوماشی ڕۆژهەڵاتی، قوماشی ئەفریقی و نەریتی هونەری فۆلکلۆر. ئەم کاریگەرییانە بەشداربوون لە تابلۆی دەوڵەمەندی نەخش و مۆتیڤەکان کە لە بەرهەمەکانیاندا هەن.
٢- ڕەتکردنەوەی مینیمالیزم: بزووتنەوەکە لە دژی هونەر وچەمکی مینیمالیست وەستابوو کە لە ساڵانی شەست و حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا زاڵ بوو بەسەر گۆڕەپانی هونەردا. لەبری سادەیییەکی توند، کەچی نەخش و دیکۆرات ئاهەنگی ئاڵۆزی و ڕازاندنەوە و ماکسیمالیزمی دەگێڕا.
٣- ڕوانگە فێمینیستەکان: زۆرێک لە هونەرمەندەکانی پەیوەست بەم بزووتنەوەیە ژن بوون. ئەوان ئەم پلاتفۆرمەیان بەکارهێنا بۆ تەحەدای جیهانی هونەری زاڵ بەسەر پیاوان و وەرگرتنەوەی پیشە دەستییە نەریتییە ژنانەییەکانی وەک درومان، تطریز و هونەری دیکۆرات وەک فۆرمێکی ڕەوای دەربڕینی هونەری.
٤- شرۆڤەی سیاسی و کۆمەڵایەتی: لە کاتێکدا بزووتنەوەکە جوانی و ڕازاوەی لە خۆگرتبوو، بەڵام بێبەش نەبوو لە شرۆڤەی سیاسی و کۆمەڵایەتی. هەندێک لە هونەرمەندان بەرهەمەکانیان بەکارهێنا بۆ لێکۆڵینەوە لە تەوەری ناسنامەی کولتووری و جیهانگیری و بێبەهاکردنی هونەرە دیکۆراتییەکان لە مێژووی هونەری ڕۆژئاوادا.
٥- هەمەچەشنی میدیۆم: هونەرمەندان میدیای جۆراوجۆریان وەک نیگارکێشان، کۆلاج، سیرامیک و قوماش بەکاردەهێنا. ئەم هەمەچەشنییە ڕێگەی بە تاقیکردنەوەی پێکهاتە و کەرەستە و تەکنیکەکان دا، ئەمەش بەشداری کرد لە سروشتی زیندوو وهەڵبژاردنی بزووتنەوەکە.
٦- ئاهەنگی تاکگەرایی: بزووتنەوەکە ئاهەنگی دەربڕینی تاکەکەسی دەگێڕا و بیرۆکەی شێوازی هونەری تاکەکەسی ڕەتدەکردەوە. هونەرمەندان هاندرابوون بۆ گەڕان بەدوای دەنگە هونەرییە ناوازەکانیاندا، لە ئەنجامدا کۆمەڵێک ڕێبازی بەرفراوان لەناو بزووتنەوەکەدا دروستکرا.
٧- میرات: هەرچەندە بزووتنەوەکە لە کۆتایی حەفتاکان و هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا گەیشتە لوتکە، بەڵام کاریگەرییەکەی لە هونەری هاوچەرخدا دەبینرێت. زۆرێک لە هونەرمەندان ئەمڕۆ بەردەوامن لە گەڕان بەدوای ڕازاندنەوە و توخمە دیکۆراتییەکان و هەمەجۆریی کولتووری لە کارەکانیاندا، ئیلهامیان لە بزووتنەوەی نەخش و دیکۆرات وەرگرتووە.
٨- جەختکردنەوە لەسەر کاری دەستی: بزووتنەوەکە گرنگی کاری دەستی و بەکارهێنانی لێهاتووانەی کەرەستەی بەرزکردەوە. هونەرمەندان زۆر گرنگییان بە وردەکاری و تەکنیکە ئاڵۆزەکان دەدا، زۆرجار هێڵەکانی نێوان هونەر و پیشەسازییان کاڵ دەکردەوە.
٩- یەکتربڕینی هونەر و ژیان: بە تێکەڵکردنی توخمە دیکۆراتییەکان لە بەرهەمەکانیاندا، هونەرمەندانی ئەم بزووتنەوەیە ئامانجیان پڕکردنەوەی بۆشایی نێوان هونەر و ژیانی ڕۆژانە بوو. ئەوان هەوڵیان دەدا هونەر بهێننە ناو فەزای ناوخۆییەوە، تەحەدای ئەو بیرۆکەیەیان دەکرد کە هونەر تەنیا لە سنووری گەلەری یان مۆزەخانەکاندا دەبێت بوونی هەبێت.
١٠- ڕەنگ و هێماسازی: ڕەنگە زیندووەکان و وێنەی هێمادار بەشێکی دانەبڕاو بوون لە زۆرێک لە کارە هونەریەکانی ناو ئەم بزووتنەوەیەدا. هونەرمەندان بۆ گەیاندنی پەیامی جۆراوجۆری کولتووری، کەسی، یان سیاسی ڕەنگ و هێمایان بەکاردەهێنا، چینەکانی مانایان بۆ نەخشە دیکۆراتییەکانیان زیاد دەکرد.
١١- ئیلهامبەخشی جیهانی: بزووتنەوەکە دیدێکی جیهانی لە خۆگرت، ئیلهامی لە کولتوور و نەریتە جۆراوجۆرەکان لە سەرانسەری جیهان وەرگرت. ئەم گشتگیرییە ئامانجی تێکدانی بەربەستە کولتوورییەکان و ئاهەنگگێڕان بوو بۆ جوانی نەریتە هونەرییە جیاوازەکان.
١٢- ڕەخنە لە پلەبەندییەکانی هونەر: هونەرمەندانی نەخش و دیکۆرات تەحەدای پلەبەندی فۆرمەکانی هونەریان کرد، بەهای هونەری دیکۆراتیان بە یەکسانی دەدا شانبەشانی فۆرمەکانی هونەرەجوانەکان کە بە شێوەیەکی نەریتی زیاتر ڕێزیان لێدەگیرێت. ئەوان ئەو تێڕوانینەیان خستە ژێر پرسیارەوە کە ڕازاندنەوە بە جۆرێک لە جۆرەکان لە فۆرمەکانی تری دەربڕینی هونەری کەمترە.
١٣- هونەر وەک دەربڕینی کەسی: بۆ زۆرێک لە هونەرمەندەکانی بەشداربوو، هونەری نەخش و دیکۆرات ئامرازێک بوو بۆ دەربڕینی کەسی. ئەوان بەرهەمەکانیان بۆ دەربڕینی ناسنامەی تاکەکەسی و بیروباوەڕ و ئەزموونەکانیان لە ڕێگەی زمانی ڕازاندنەوە بەکاردەهێنا.
١٤- کاریگەری بەردەوام: لە کاتێکدا کە بزووتنەوەکە خۆی تا کۆتایی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوو لە ناوبانگدا کەم بووەوە، بەڵام کاریگەرییەکەی بەردەوام بوو. زۆرێک لە هونەرمەندەکانی هاوچەرخ بەردەوامن لە گەڕان بەدوای بابەتەکانی ڕازاندنەوە، هونەری دیکۆرات و هەمەجۆریی کولتووری، ئیلهام لە بزووتنەوەی نەخش و دیکۆرات وەردەگرن.

بزووتنەوەی نەخش و دیکۆرات ڕۆڵێکی بەرچاوی هەبوو لە دووبارە داڕشتنەوەی تێڕوانینەکانی جیهانی هونەر بۆ ڕازاندنەوە و هونەرە دیکۆراتییەکان و فرەچەشنی کولتووری، کاریگەرییەکی بەردەوامی لەسەر دەربڕین و گفتوگۆ هونەرییەکانی دواتر، لەناو هونەری هاوچەرخدا بەجێهێشت.

شیکاری ڕەخنەگرانە

شیکارییە ڕەخنەییەکانی بزووتنەوەی نەخش و دیکۆرات دیدگای جۆراوجۆریان پێشکەش کردووە سەبارەت بە گرنگی و کاریگەری و سنووردارکردنی لەناو جیهانی هونەردا:
١- وەرگرتنەوەی فۆرمەکانی هونەری پەراوێزخراو: لایەنگران بزووتنەوەکە وەک وەرگرتنەوەی بوێرانەی هونەری دیکۆراتی و ژنانە دەبینن، کە لە مێژوودا لەناو جیهانی هونەردا پەراوێزخراون. ئەوان دەستخۆشی لە هەوڵەکانی دەکەن بۆ بەرزکردنەوەی ئەم فۆرمانە بۆ پلەی هونەری بەرز.
٢- گوتاری فێمینیست: زۆرجار زانایان لە چاویلکەیەکی فێمینیستەوە شیکاری بۆ بزووتنەوەکە دەکەن، تیشک دەخەنە سەر ئەوەی کە چۆن سەکۆیەکی بۆ هونەرمەندەکانی ژن دابین کردووە بۆ ئەوەی تەحەدای نۆرمەکانی پیاوسالاری بکەن لە جیهانی هونەردا. فەزای بۆ لێکۆڵینەوە لە دابەشکارییە جێندەرییەکاندا لە هونەر و کۆمەڵگادا پێشکەش دەکرد.
٣- پلەبەندییە تەحەداییەکان: داکۆکیکاران تێکدانی پلەبەندییە تەقلیدییەکانی بزووتنەوەکە لە هونەردا بەرز دەنرخێنن، جەخت لەوە دەکەنەوە کە توخمە دیکۆراتییەکان وەک فۆرمەکانی دیکەی هونەری ڕەوا و مانادارن. ئەوان دەڵێن پێناسەی هونەری و گشتگیرییەکەی فراوانتر کردووە.
٤- خۆبەدەستەوەدانی کولتووری بەرامبەر بە قەدرزانی: هەندێک لە ڕەخنەگران نیگەرانی خۆیان سەبارەت بە خۆبەدەستەوەدانی کولتووری لەناو بزووتنەوەکەدا وروژاندووە. لە کاتێکدا کە ئاهەنگی کاریگەرییە کولتوورییە جۆراوجۆرەکانی گێڕا، پرسیارەکان سەبارەت بەوە هاتوون کە ئەم کاریگەرییانە چەندە بە ڕێز و ڕەسەنایەتییەوە جێگیرکراون.
٥- هونەر و سیاسەت: زۆرجار شیکاری ورد دەبێتەوە لەوەی کە بزووتنەوەکە چۆن خەریکی پرسە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان بووە. بەدواداچوون بۆ بابەتەکانی ناسنامە، جیهانگیری و یەکتربڕینی هونەر لەگەڵ چوارچێوە کولتووری و کۆمەڵایەتییە فراوانترەکاندا کردووە.
٦- میرات و کاریگەری: ڕەخنەگران و زانایان کاریگەریی هەمیشەیی بزووتنەوەکە هەڵدەسەنگێنن. هەندێک دەڵێن زەمینەی بۆ هونەرمەندەکانی هاوچەرخ ڕەخساندووە کە بە ئازادی بەدواداچوون بۆ ڕازاندنەوە و توخمە دیکۆراتییەکان لە کارەکانیاندا بکەن، هەندێکی تر پێیان وایە کاریگەرییەکانی بە تێپەڕبوونی کات کەم بووەتەوە.
٧- جوانیناسی بەرامبەر بە قووڵی چەمکی: زۆرجار باسەکان لە دەوری ئەوە دەسوڕێنەوە کە ئایا بزووتنەوەکە جوانیناسی لە پێشینەی قووڵی چەمکیدا بووە یان نا. ڕەخنەگران پرسیار دەکەن کە ئایا جەختکردنەوە لەسەر ڕازاندنەوە هەندێک جار سێبەری گەڕانەکانی قووڵتری مانا و شرۆڤەی کۆمەڵایەتی دانابوو؟
٨- پەیوەندی لەگەڵ پۆستمۆدێرنیزم: زانایان مشتومڕ لەسەر پەیوەندیی بزووتنەوەکە لەگەڵ پۆستمۆدێرنیزمدا دەکەن. لە کاتێکدا لایەنەکانی پلۆرالیزمی پۆستمۆدێرنیستی و ڕەتکردنەوەی دۆگمای مۆدێرنیستی هاوبەشی هەبوو، هەندێک دەڵێن ئامانج و کاریگەریی جیاوازی هەبووە لە دەرەوەی پۆستمۆدێرنیزم.
٩- بازرگانیکردن و بەکاڵاکردن: ڕەخنەگران لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن ئاهەنگگێڕانی بزووتنەوەکە بۆ توخمە دیکۆراتییەکان لەگەڵ بازرگانیکردن و بەکاڵاکردنی هونەردا یەکتریان گرتووە، بەتایبەتی لە ئامێزگرتنی جوانیناسی بەکاربەری ئاڕاستەکراودا.

ئەم شیکارییە ڕەخنەگرانە تێگەیشتنێکی کەمی زەریف لە بزووتنەوەی نەخش و دیکۆرات پێشکەش دەکەن، دان بە دەستکەوتەکانیدا دەنێن لە تەحەدای نۆرمەکانی هونەریدا لە هەمان کاتدا ئاڵۆزییەکان و مشتومڕەکانی و ئەو دیدگا جۆراوجۆرانەی ناو جیهانی هونەر دەورووژێنێت، دەکۆڵنەوە.

بزووتنەوەی هونەری
نیگارکێشانی وێنەی نوێ

نووسینی : مامۆستا قادر میرخان 

بزووتنەوەی هونەری نیگارکێشانی وێنەی نوێ لە کۆتایی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا سەریهەڵدا و لە هەشتاکاندا لە ئەمریکا ناوبانگێکی زۆری بەدەستهێنا. کاردانەوەیەک بوو بەرامبەر بە هەژموونی مینیمالیزم و هونەری چەمکی کە لەو سەردەمەیدا لە جیهانی هونەردا زاڵ بوو.

نیگارکێشانی وێنەی نوێ هەوڵیدا توخمە وێنەیی و نوێنەرایەتییەکان بخاتە ناو هونەرەوە، کە لە ڕەوتە ئەبستراکت و چەمکییەکانی دەیەکانی پێشوو جیا بووەوە. هونەرمەندەکانی پەیوەست بەم بزووتنەوەیە ئامانجیان دروستکردنی بەرهەمێک بوو کە لایەنەکانی ڕیالیزم لەگەڵ دەربڕینی کەسیدا تێکەڵ بکەن، زۆرجار بابەت یان دیمەنە ناسراوەکان وێنا بکەن، هەرچەندە بە ڕێبازێکی ناوازە بوو بەڵام گەلێک جار دەربڕینیان شێواوە.

بزووتنەوەکە شێواز و ڕێبازی جۆراوجۆری لەخۆگرتبوو، کە ڕێژەیەکی جۆراوجۆری دەربڕینی هونەری پیشان دەدا. هونەرمەندەکانی وەک سوزان ڕۆتێنبێرگ ، ئێریک فیشڵ و دەیڤد ساڵ کەسایەتییە دیارەکانی پەیوەست بە نیگارکێشانی وێنەی نوێ بوون. زۆرجار بەرهەمەکانیان بابەتی ڕۆژانە و کەسایەتی مرۆڤ و دیمەنی ناوماڵیان تێدابوو بەڵام بە شێوەیەک جێبەجێ دەکران کە جەختیان لەسەر قووڵایی سۆزداری یان ناڕوونی گێڕانەوە دەکردەوە.

نیگارکێشانی وێنەی نوێ بە گەڕانەوە بۆ تەکنیکە نەریتییەکانی نیگارکێشان تایبەتمەند بوو لە هەمان کاتدا بابەتی هاوچەرخی تێدابوو، ئەمەش تەحەدای ئەو تێڕوانینەی دەکرد کە هونەری نوێنەرایەتی لە جیهانی هونەری مۆدێرن بەسەرچووە. بزووتنەوەکە ڕۆڵێکی بەرچاوی هەبوو لە بوژاندنەوەی ئارەزووی نیگارکێشانی وێنەیی لە ماوەی کۆتایی سەدەی بیستەمدا.

هەندێک لە خەسڵەتەکانی ئەم بزووتنەوەیە:

١- بوژانەوەی وێنەیی: نیگارکێشانی وێنەی نوێ بەشێک بوو لە سەرهەڵدانەوەی فراوانتری هونەری وێنەیی لە کۆتایی سەدەی بیستەمدا. دوای ساڵانێک کە ئەبستراکت و چەمکگەرایی زاڵ بوون، هونەرمەندان هەستیان بە ڕاکێشانێک کرد بەرەو نوێنەرایەتیکردنی فۆڕمی مرۆڤ و بابەتە ناسراوەکان، هەرچەندە زۆرجار بە شێوەیەکی شێواو یان پارچەپارچە بوو.
٢- ڕێبازە هەمەچەشنەکان: هونەرمەندەکانی پەیوەست بە نیگارکێشانی وێنەی نوێ ستایل و تەکنیکە جیاوازەکانیان بەکارهێناوە. هەندێکیان سەرنجیان لەسەر ڕێبازێکی دەربڕیندارتر و ئاماژەکان بوو، هەندێکی تریان فۆتۆریالیزم یان تێکەڵەیەک لە کاریگەرییە جیاوازەکانیان لە خۆ گرت. ئەم فرەچەشنییە بووە هۆی ئەوەی کە تابلۆیەکی دەوڵەمەندی بەرهەمی هونەری لەناو بزووتنەوەکەدا دروست بێت.
٣- ناڕوونی گێڕانەوە: زۆرێک لە کارە هونەریەکانی ناو ئەم بزووتنەوەیە هەستێکی ناڕوونی گێڕانەوەیان هەڵگرتبوو. ئەو دیمەنانەی کە وێنا دەکرێن زۆرجار ڕووبەرێکیان بۆ لێکدانەوە بەجێدەهێشت، بینەریان بانگهێشت دەکرد بۆ ئەوەی بیر لە مانا یان چیرۆکی پشت وێنەکان بکەنەوە. ئەم ناڕوونییە بەشداری کرد لە سەرنجڕاکێشی و قووڵی کارە هونەرییەکە.
٤- دووبارە لێکدانەوەی واقیع: هونەرمەندان لەم بزووتنەوەیەدا تەنیا واقیعیان دووبارە نەدەکردەوە؛ بەڵکو لە ڕێگەی دیدگا ناوازەکانی خۆیانەوە لێکیان دەدایەوە. ئەمەش بریتی بوو لە تێکەڵکردنی چاودێری لەگەڵ خەیاڵ، لە ئەنجامدا کارە هونەریەکان کە هەردووکیان ڕەگیان لە واقیعدا هەبوو و بەڵام هەڵگری توخمێکی سەبژێکتیڤی هونەری بوون.
٥- پێشوازی ڕەخنەگرانە: پێشوازی لە نیگارکێشانی وێنەی نوێ زۆر جیاواز بوو. لە کاتێکدا هەندێک لە ڕەخنەگران خۆشحاڵ بوون بۆ دوورکەوتنەوە لە ئەبستراکت و چەمکسازی، هەندێکی تریان بە گومانەوە یان بە ڕەخنەگرتن لە نەبوونی قووڵی چەمکی یان پابەندبوونی بە شێوازە تەقلیدییەکانی نیگارکێشان مانەوە.
٦- میرات: کاریگەری بزووتنەوەکە لە تەمەنی ساڵانی لوتکەی خۆی زیاتر درێژ بووەوە. بەشداری کرد لە گفتوگۆی بەردەوام سەبارەت بە ڕۆڵی فیگۆر لە هونەری هاوچەرخدا و ئیلهامبەخش بوو بۆ نەوەکانی دواتر لە هونەرمەندان کە بەردەوام بوون لە گەڕان بەدوای توخمە نوێنەرایەتی و فیگەرییەکان لە کارەکانیاندا.
٧- زەمینەی کۆمەڵایەتی و کولتووری: سەرهەڵدانی نیگارکێشانی وێنەی نوێ هاوکات بوو لەگەڵ گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییە بەرفراوانەکانی ئەمریکا لە کۆتاییەکانی حەفتاکان و هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا. ئەم قۆناغە گۆڕانکاری بەرەو کولتوورێکی بەکاربەرانەتر و سەرهەڵدانی تاکگەرایی و هەڵسەنگاندنەوە بۆ بەها هونەریەکان لە وەڵامی بزووتنەوە ئاڤانگاردە باڵادەستەکانی دەیەکانی پێشوودا بەخۆیەوە بینی.
٨- گەڕان بەدوای ماددییەتدا: لە کاتێکدا بزووتنەوەکە جەختی لە نوێنەرایەتیکردنی مەجازی دەکردەوە، هەروەها لێکۆڵینەوەی لە ماددییەتی بۆیاخ و خودی کردەی نیگارکێشانیش دەکرد. هونەرمەندان تاقیکردنەوەیان لەسەر تەکنیک و پێکهاتە و بەکارهێنانی جۆراوجۆری بۆیاخ کرد، تێگەیشتنێکی وردیان لە میدیاکە نیشان دا و لە هەمان کاتدا خستیانە ناو کارە نوێنەرایەتییەکانیانەوە.
٩- یاریکردن لەگەڵ هونەری پۆپ و ئێکسپریشنیزم: نیگارکێشانی وێنەی نوێ کاریگەرییەکانی لە بزووتنەوە هونەرییە جیاوازەکانەوە وەرگرت، لەوانە هونەری پۆپ و ئێکسپریشنیزم. ئەم تێکەڵبوونە بووە هۆی دروستبوونی کارە هونەریەکان کە توخمەکانی کولتوری باو لەگەڵ دەربڕینی قووڵی کەسی و سۆزداری تێکەڵ کرد، لە ئەنجامدا پێکهاتەی بینراوی سەرنجڕاکێش و بیرکردنەوەی ورووژێنەری لێکەوتەوە.
١٠- ڕەگەز و ناسنامە: هەندێک لە هونەرمەندەکانی پەیوەست بەو بزووتنەوەیە لە کارەکانیاندا لێکۆڵینەوەیان لە تەوەری ڕەگەز و ناسنامە و جەستەی مرۆڤ دەکرد. ئەم گەڕانە زۆرجار لە نوێنەرایەتییە نەریتییەکان تێپەڕی و خەریک بوون لەگەڵ بنیاتەکانی کۆمەڵایەتی و ئەزموونە کەسییەکانی پەیوەست بە ڕەگەز و ناسنامە.
١١- پەرەسەندنی بەردەوام: لە کاتێکدا لوتکەی بزووتنەوەی نیگارکێشانی وێنەی نوێ لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا بوو، بە تێپەڕبوونی کات کاریگەرییەکەی بەردەوام بوو و پەرەی سەند. هونەرمەندان بەردەوام بوون لە گەڕان بەدوای توخمە وێنەیی و ڕیالیزم و دەربڕینی کەسیدا، ئەم بنەمایانەیان لەگەڵ چوارچێوە هاوچەرخەکان و پەرەسەندنی پراکتیزە هونەرییەکاندا گونجاند.
١٢- کاریگەری جیهانی: لە کاتێکدا کە بە پلەی یەکەم ڕەگ و ڕیشەی لە دیمەنی هونەری ئەمریکادا هەیە، بیرۆکە و ڕێبازەکانی نیگارکێشانی وێنەی نوێ کاریگەرییان لەسەر هونەرمەندان لە سەرانسەری جیهاندا هەبوو. لە وڵاتانی دیکەشدا بزووتنەوە و هونەرمەندی هاوشێوە سەریان هەڵدا، بنەماکانی نوێنەرایەتیی مەجازی و دەربڕینی کەسییان لە چوارچێوەی کولتووری خۆیاندا وەرگرت و گونجاند.

سروشتی فرەلایەنەی بزووتنەوەی نیگارکێشانی وێنەی نوێ و یەکخستنی ڕێبازە هونەرییە جۆراوجۆرەکانی وای لێکرد کە ببێتە هێزێکی بەرچاو لە جیهانی هونەردا، ئەمەش بووە هۆی وروژاندنی گفتوگۆکانی سەبارەت بە نوێنەرایەتیکردنی تەکنیک و ڕۆڵی پەرەسەندنی نیگارکێشان لە هونەری هاوچەرخدا.
بزووتنەوەی نیگارکێشانی وێنەی نوێ وەک لاپەڕەیەکی گرنگ لە مێژووی هونەری هاوچەرخدا دەمێنێتەوە، کە گۆڕانکارییەکی بەرچاو لە فۆکۆسی هونەریدا پیشان دەدات و ڕێگاکان دەکاتەوە بۆ گەڕانێکی نوێ بۆ نوێنەرایەتیکردنی وێنەیی لە نیگارکێشاندا.

شیکاری ڕەخنەگرانە
شیکارییە ڕەخنەگرانەکانی بزووتنەوەی نیگارکێشانی وێنەی نوێ جۆراوجۆر بوون، کە ڕەنگدانەوەی دیدگا جۆراوجۆرەکانی ناو جیهانی هونەرە. چەند خاڵێکی سەرەکی لە باسە ڕەخنەییەکان:

١- زیندووکردنەوەی فیگەرسازی: لایەنگرانی نیگارکێشانی وێنەی نوێ ئاهەنگیان گێڕا بۆ زیندووکردنەوەی فیگەرسازی لە جیهانێکی هونەریدا کە ئەبستراکت و چەمکگەرایی زاڵ بوو بەسەریدا. ئەوان وەک ڕەوتێکی تازەگەری دەیانبینی، کە فیگەرە مرۆییەکان و بابەتە ناسراوەکانیان هێنایەوە بۆ پێشەنگی هونەری هاوچەرخ.
٢- تەکنیک و لێهاتوویی: زۆرجار ڕەخنەگران ستایشی ئەو لێهاتووییە تەکنیکییەیان دەکرد کە لەلایەن هونەرمەندەکانی پەیوەست بە بزووتنەوەکەوە نیشان دەدرا. توانای تێکەڵکردنی تەکنیکەکانی نیگارکێشانی نەریتی لەگەڵ بابەتەکانی هاوچەرخ وەک بەڵگەیەک لەسەر کاری دەستی هونەرمەندان سەیر دەکرا.
٣- قووڵی سۆزداری بەرامبەر بە قووڵی چەمکی: هەندێک لە ڕەخنەگران پرسیاریان سەبارەت بە قووڵی ناوەڕۆکی چەمکی لە نیگارکێشانی وێنەی نوێدا وروژاند. لە کاتێکدا دانیان بە دەنگدانەوە سۆزدارییەکانی کارە هونەرییەکاندا نا، بەڵام پرسیاریان کرد کە ئایا بەس قووڵایییەکی چەمکی یان فیکریی پێشکەش دەکەن بە بەراورد بە بزووتنەوە چەمکییەکانی زیاتر.
٤- ناڕوونی و گێڕانەوە: ئەو ناڕوونییەی لە زۆرێک لە تابلۆکانی وێنەی نوێدا هەیە، هەم ستایشی لێکرا و هەم ڕەخنەی لێگیرا. لە کاتێکدا هەندێک ئەو گێڕانەوەیە کراوەیان بەرز نرخاند کە ڕێگەی بە بینەران دەدا بە شێوەیەکی خەیاڵی بەشداری بکەن، هەندێکی تر هەستیان دەکرد کە نەبوونی گێڕانەوە یان پەیامی ڕوون دەبێتە هۆی هەستکردن بە دابڕان یان سەرلێشێواوی.
٥- پەیوەندی لەگەڵ کولتوری باو: تێکەڵکردنی توخمەکانی کولتوری باو لەناو بزووتنەوەکەدا هەم خۆشحاڵی کردن و هەم بە وردی لێکۆڵینەوەی لەسەر کرا. هەندێکیان وەک ڕەنگدانەوەی کۆمەڵگەی هاوچەرخ دەیانبینی، هەندێکی تریش دەیانگوت لەوانەیە ببێتە هۆی دروستبوونی کارە هونەریەکان کە دەتوانرێت وەک مۆدێرن یان کەم مادەی بەردەوام هەستیان پێبکرێت.
٦- گەڕان بەدوای ڕەگەز و ناسنامە: شیکاران تیشکیان خستە سەر گرنگی هونەرمەندان لەناو بزووتنەوەکەدا کە بەدواداچوون بۆ بابەتەکانی ڕەگەز، ناسنامە و جەستەی مرۆڤ دەکەن. ئەم گەڕانە وەک پێشکەوتنخوازانە و ڕەنگدانەوەی گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەکان سەیر دەکرا، کە قووڵی و پەیوەندی بە کارە هونەرییەکانەوە زیاد دەکرد.
٧- کاریگەری بەردەوام: سەرەڕای لوتکەی ئەم هونەرە لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا، ڕەخنەگران ئاماژەیان بە کاریگەرییە بەردەوامەکانی نیگارکێشانی وێنەی نوێ لەسەر نەوەکانی دواتری هونەرمەندان کرد. کاریگەرییەکانی بزووتنەوەکە لە ساڵانی سەرەتایی خۆی زیاتر بوو، بەشداری کرد لە هەڵسەنگاندنەوە و گفتوگۆی بەردەوامی دەوروبەری نوێنەرایەتی مەجازی لە هونەری هاوچەرخدا.
٨- بازاڕی هونەر و بازرگانیکردن: بەشێک لە ڕەخنەگران ئاماژەیان بە پەیوەندیی بزووتنەوەکە بە بازاڕی هونەر و بازرگانیکردنەوە کردووە. لەگەڵ بەدەستهێنانی ناوبانگێکی نوێی نیگارکێشانی وێنەی نوێ، بوو بە بەشێک لە دیمەنی هونەری بازرگانی، ئەمەش پرسیاری دروستکرد سەبارەت بەوەی کە چۆن داواکارییەکانی بازاڕ کاریگەرییان لەسەر بەرهەمهێنان و ئاراستەکردنی هونەری هەیە.
٩- شرۆڤەی کولتووری: شیکاران تیشکیان خستە سەر توانای بزووتنەوەکە بۆ ئەوەی وەک شرۆڤەیەکی کولتووری لەسەر ڕۆحی سەردەمەکەی خۆی خزمەت بکات. تێکەڵکردنی دیمەن و توخمەکانی ڕۆژانەی کولتووری باو وەک ڕەنگدانەوەی بەها کۆمەڵایەتییەکان و بەکاربەری و دیمەنی میدیایی ساڵانی هەشتاکان سەیر دەکرا.
١٠- تەحەددیاتی سنوورەکان: نیگارکێشانی وێنەی نوێ تەحەدای سنوورەکانی نێوان هونەری بەرز و نزمی دەکرد، توخمەکانی هەردوو کایەی تێکەڵ کرد. ڕەخنەگران مشتومڕیان لەسەر ئەوە دەکرد کە ئایا ئەم سنوورە کاڵبووەوەیە هەنگاوێکی پێشکەوتووانە بەرەو گشتگیری و دەستڕاگەیشتنە یان شلکردنەوەی یەکپارچەیی هونەرییە.
١١- تاکگەرایی هونەری: لە کاتێکدا بزووتنەوەکە بە شێوەیەکی شل لە ژێر نیگارکێشانی وێنەی نوێدا پۆلێن کرابوو، ڕەخنەگران سەرنجیان دا بە هەمەجۆریی نێوان هونەرمەندان لە ڕووی شێواز و ڕێباز و گەڕانی بابەتییەوە. ئەم تاکگەراییە پرسیاری لەبارەی یەکگرتوویی بزووتنەوەکە و پۆلێنکردنی لە چوارچێوەی مێژووی هونەردا وروژاند.
١٢- وەڵامدانەوە بۆ پۆستمۆدێرنیزم: هەندێک لە ڕەخنەگران نیگارکێشانی وێنەی نوێیان وەک وەڵامێک بۆ بارودۆخی پۆستمۆدێرن دانا، تیشکیان خستە سەر پەیوەندی هونەرمەندان لەگەڵ هەردوو ڕابردوو و ئێستا لە بەرهەمەکانیاندا. ئەوان پێشنیاریان دەکرد کە بزووتنەوەکە نوێنەرایەتی وەرگرتنەوەی هەندێک لایەنی نەریتی هونەر دەکات لە چوارچێوەیەکی پۆستمۆدێرندا.
١٣- بەردەوامی پەیوەندی: سەرەڕای هەڵاوسان لە سەرنجی ڕەخنەگران، هەندێک لە ڕەخنەگران بانگەشەیان بۆ بەردەوامی پەیوەندیدارێتی نیگارکێشانی وێنەی نوێ دەکرد. ئەوان تیشکیان خستە سەر کاریگەرییە بەردەوامەکانی لەسەر هونەری هاوچەرخ، بەتایبەتی لە بەردەوامی گەڕان بەدوای نوێنەرایەتی، دەربڕینی کەسی و یەکتربڕینی نێوان ڕیالیزم و سەبژێکتیڤیەتدا.
١٤- ڕەخنەکان لە ڕووکەشبوون: لە نێوان سەرسامبوون بە لێهاتوویی تەکنیکی، ڕەخنە لە هەندێک بەرهەمی هونەری ناو بزووتنەوەکە ڕووکەش بوون یان زۆر قووڵ نەبوون. هەندێک لە ڕەخنەگران دەیانگوت کە جەختکردنەوە لەسەر فیگەرسازی و دەربڕینی کەسی ڕەنگە سێبەری گەڕانی قووڵتری فیکری یان چەمکی دابنێت.

بە گشتی، شیکارییە ڕەخنەگرییەکانی بزووتنەوەی نیگارکێشانی وێنەی نوێ دان بە ڕۆڵی ئەودا دەنێن لە تەحەدای ڕێکەوتنە هونەرییەکان، دووبارە ناساندنەوەی مەجازی و وروژاندنی گفتوگۆکانی سەبارەت بە هاوسەنگی نێوان لێهاتوویی تەکنیکی، دەربڕینی سۆزداری و قووڵی چەمکی لە هونەری هاوچەرخدا.
ئەم باسە ڕەخنەگرانە ئاڵۆزی بۆچوونەکانی دەوروبەری نیگارکێشانی وێنەی نوێ نیشان دەدەن، کە ڕەنگدانەوەی دیدگا جۆراوجۆرەکانی ناو جیهانی هونەرە سەبارەت بە بەشدارییەکانی، گرنگی و ئەگەری سنووردارکردنی وەک بزووتنەوەیەک لەناو هونەری هاوچەرخدا.

سەروەتێک لەڕەنگ و سەوزیى

چەند واژەیەکى نامۆ بۆ یادى هونەرمەندى شێوەکار سەروەت ئەنوەر سەوز

نووسینی : ڕزگار سەید

لەژیانى باودا دابڕان بەشێکە لەکۆچ، کۆچ دوا ئاژێرە بۆ بزربوون و ڕەوەندى دوا وێستگەى دەنگ و ڕەنگ، توانا و جوڵەی جەستە کڵۆم دەکات، وێنە و وێناکان بۆ بیرەوەرى دەکاتە پنتى نەگۆڕ و جاویدان، بەڵام کۆچی یەکجارەکی هەنگاوەکان بەچۆکدا دێنێت، چرکەساتەکان دەوەستێنێت، چرا و وورشەى هەناسە تێیدا دەکوژێتەوە و جارێکى دى تیشکی ڕووناکی بەرناکەوێت.
کۆچ بەمانایەکى دى سەفەرێکی درێژخایەنە بەرەو عەدەم، کە هەناسە بەکۆتەڵ و تان وپۆى ژیاردا گوزەر ناکات تا بە سنوورەکانى بێ ئۆقرەی بگەیەنێت.
کۆچ جێگۆڕکێیە، جێگۆڕکێ لەعەشقى بەراییەوە بەرەو عەشقى ئەبەدى، مێرگى خەونی عاشق تێدا دەبێتە واقیع و بە ئاڕاستەی نەمرى هەنگاو هەڵدەگرێ، ئیدی پۆشاک و دەمامک دادەکەون، جەستە بەڕووتى دەمێنێتەوە، کوانووى گەرم خامۆش دەبێت، ژووری سارد وەک جەستەى سارد و سڕی لێدێت، لەملاشەوە بۆ ئازیزان دەبێتە کۆست و خەوزڕان، کارەساتى جەرگبڕ، راچەنینى بەردەوام، بیرەوەریەکانی کارەکتەر وەک ئەڵقەى یەک لەدوای یەک تەلیسمى بێدەنگى دەپسێن، سەرگوزشتەى رۆژانى رابردوو بۆ یەکتر دەڵێنەوە، پێدەچێت ئەمێستا واژەی یەکێک لەچیرۆکەکان گرنگى و بەهاى فڵچە و بۆیەی رەنگاڵەیی سەماکردنیان لەگەڵ پاڵێتدا بهێنێتە گۆ و وانەى ئەزمونی عاشقێکى هونەریى نەسرەوتى وەک سەروەتمان بۆ بگێڕێتەوە.

سەروەت ئەنوەر سەوز پڕ بەناوەکەى سەروەتێک بوو لەئەزموون، لەمامۆستایى، لەتەوازوع و خەم، ئەمبارێکی بێ پەرژین بوو، پردێک بوو بۆ خۆشەویستى، هێلانەیەک بوو بۆ لەئامێزگرتنى ئەزموونە نوێیە هونەریەکانى هونەرمەندە ئەماتۆرەکان، ئاستى بۆچوونەکانى هەمیشە مەڵبەندى پرس بوو، کەسێکى کەم دووبوو، گەر نەت دواندایە هەستت بەبوونى نەدەکرد، کاتێکیش دەهاتە سەر باسە جیدیەکان ئیدى دەرگاى مەعریفەى دەکردەوە و سەرت دەسوڕما چەند سەربەستانە و بەباوەڕەوە دەدوێت.

سیماى سەروەت هەر لەگەنجیەوە بەبێ تێپەڕبوونى زەمەن و تەمەنى ئاسایى پیرئاسا دەردەکەوت، مووى سپى بوو، هەر بۆیە ناونرابوو پیاوە سپیەکە، چەند جارێک ویستم لێکۆڵینەوەیەکى هەمەلایەنە لەسەر ژیان و بەرهەمەکانى بکەم، لەڕێى گفتوگۆى ئازادەوە بیدوێنم، مەخابن هەرجارەى کۆسپێکى دەخستە پێش تا دواجار لەگەلەریى زاموا کە هەردووکمان ئەندامى دامەزرێنەرى بووین بۆ ماوەیەک بەشێکى کەمى کارەکەمم ئەنجامدا، پێویستم بەچەند وێنەیەک بوو، ووتى دەچم لاى (ئازاد)(1)ى هاوڕێم بۆتى دەهێنم، چوو بیانهێنێت و نەهاتەوە، پاشان زانیم لەخەستەخانە (لە بەشى بووژانەوەی دڵ) کەوتووە،کاتێک سەردانیمکرد زەردەیەکى هاتێ و گووتى (بەهۆى قسەکانى تۆوە بوو وام بەسەرهات بەڵام خەمبار مەبە مەرگ مۆڵەت بدات هەر ئەنجامى دەدەین) ئیدى موفتەلاى بەڵێنەکانى بووم، سەرئەنجام ئەو کارەم بۆ نەهاتە بەرهەم و دوا بڕیاریش کەوتە گەردنى مەرگە.

لەنامەیەکدا بۆم دەنوسێ و تیایدا دەڵێت (ئێستا دەردى نەخۆشى دڵەکەمم ئیهمال کردووە و هیچ وجودێکى بۆ دانانێم ،بەڵام پێدەچێت ئەم دەردە نێچیرێکى قەڵەوى چنگ کەوتبێت و وازى لێنەهێنێت)(2).
ئەم بارە دەروونیە نائاساییە تاڕادەیەک لەکارەکانیدارەنگیدابووەوە بەتایبەت کارە کۆلاجکراوەکانی، ئەو تابلۆیانەى کە بەپارچەى رۆژنامە یاخود چەند پارچە کاغەزێک بەیەکانیەوە دەگەیاند بۆ تەواوکردنیان، زیاتر ئەو کەرەستانەى بەکاردەهێنا کە نرخ و بەهای لاى خەڵکى نەماوە وەک دەڵێت (ئەو کارتۆنە دڕاوانەى بەر مزگەوتى گەورەی سلێمانیم هەڵدەگرتەوە و جوانترین تابلۆم پێدەنەخشان ئێستا هەندێکیان لەئەڵمانیان)(3).

کارى کۆلاج وەک ستایل لەڕووى فۆرمەوە زیاتر لەئەندامەکانى جەستەى مرۆڤ دەچێت بەگەورەیى و بچوکیەوە، کاریگەریى ئەزموونى تەکنیکی کۆلاج و گەشەپێدانی لە ساڵانی کۆتاییدا پێگەی فراوانی لە سیستەمی کارکرنیدا داگیرکردبوو هەرچەندە لەپێناو ناندا بەناچاریى پەناى بردبووە بەر مین هەڵگرتنەوە سەربارى زەحمەتى گرانى نەخۆشیەکەى ،بەڵام نەیدەتوانی دەستبەرداری هونەرەکەی بێت.
لێرەدا خەم و ئازاری ژیان و خێزان بەئەندازەی خەم و ئازاری پیسبوونی ژینگەی کوردستان بوو بە مین، ڕۆژانە چیرۆکی نامۆی کارەکەی دەگێڕایەوە، فۆتۆی ناوازەی دەڤەر و کارەساتەکانی دەگرت، ئەم کارەی گەمەیەکى تۆقێنەر و ترسناک بوو لەگەڵ ساتەکانى ئەگەرى (بەمەرگبوون) بەدرێژایى (5)ساڵ لەگەڵیدا دەژیا.

واژە دزێوەکان لاى ئەم هونەرمەندە هەمیشە نوێ دەبوونەوە و دەبوون بە هێڵ و ڕەنگ، ململانێی ڕەهەندەکانی مەرگ و ژیان بەجۆرێک کاریگەری دروستکردبوو لەسەر هونەرەکەی کە ڕەنگەکانی بەرەو کاڵبوونەوە ڕۆچوو بوون، کاتێک مەزراى کەنفاسەکانی دەگرت و دەبوونە میوانى هەمیشەیى تابلۆیەک کەکەمبونەوەى رەنگ تێیاندا جێگاى پرسیار بوو هەر بۆیە بەناچاری لێمپرسی: لەم تابلۆیانەى دوایدا هەست بەدڵەڕاوکێ و ترسێکى کوشندە دەکەم، داخۆ چەندە توانات بەسەر رەنگەکاندا دەشکێت یان پێدەچێت لە ڕەنگ زۆر بترسیت؟
پاش قومێکى قوڵ لەجگەرەکەى، دەستى بە سمبێڵە سپیە درێژەکانى هێنا و گووتى (برالە ئەمە کۆتى کردووم) دەستى برد بۆ ئەو زنجیرەى ملى کە لەڕوسیا کڕیبوى لێى نوسرابوو دییە.
دییە کچە بچکۆڵە ژیکەڵە جوانەکەى هونەرمەند بوو، پاش هەرەسهێنانی پرۆسەی هاوسەرگیری بەناچاریی جێگەى دایکیشى بۆ گرتبووەوە، نەیدەهێشت ئەو بۆشاییە کاریگەریى خراپى لەسەر دروستبکات(4).

سەروەت پاش ئەو ئەزموونە هونەرییە دوور و درێژەى ژیانى هونەریى نە وەرشەیەکى هەبوو نە ئەتێلە، نە ئەندامی یەکێتی هونەرمەندانی کوردستان بوو، نە سەر بە هیچ پارتێک، تەنها ئەرشیفێکی هونەریی زەنگین بوو بۆ هونەریى کوردى.
تابلۆ و وێنەى زۆر دەگمەنى فۆتۆگرافى هەبوو، هەر لەخوێندکارى خوێندنگەکانەوە تا هونەرمەندانى شاخ و هەندەران.
لەکۆچ و ڕەوەکەى بەهارى 1991سەروەت تەنها ئەو ئەرشیفەى لەماڵەوە هەڵگرتبوو ڕووە و ئێران بەپێ لەگەڵ خۆى هەڵی گرتبوو، دەیگووت (خەڵکى کارتۆنە جگەرەى دەدا بەپشتیا خۆم و خێزانەکەشم تابلۆ). هونەرمەند سەلیقەیەکی باشى هەبوو لەکارى گرافیک، چەند ساڵێک وەک وانەبێژ دەبێتە مامۆستاى گرافیک لەپەیمانگەى هونەرەجوانەکانى سلێمانى شان بەشانى مامۆستایان (عەبدولحسێن، خۆشى شەوقى) کاریگەریى لەسەر خوێندکاران جێدەهێڵێت.

بەکارهێنانى رەنگى رەش و تێکەڵبوون بە جیهانى کارەکانى بەتایبەت کارە گرافیکیەکانى وەک قۆناغی کارکردنی هونەریی پێگەى تایبەتی هەیە، هەر ئەم بنەمایەیە بووەتە شوناسی سەروەتى گرافیک و بەو ناوە دەناسرێتەوە.
رەنگی رەش بەپێى ڕێژەی تۆنەکانى وەک کەرەستەی گوزارشتلێکردن جوانکارى تێدا ئەنجامدەدا، هەرچەندە سەرەتا کارە گرافیکیەکانى رەنگى دیکەشى ئاوێزان دەکرد، بەڵام هیچ تابلۆیەکی کۆتایی رەنگى رەشی لێ نەتۆرابوو.
رەنگى رەش سیماى خەم و ئازار و شەکەت بوونە، پێدەچێت خەسڵەتی ڕەنگی ڕەش لەدیدی ئەودا هەڵگری تەنها تۆنێک نەبوبێت، چونکە هەمیشە شەڕخوازەکان هەوڵدەدەن جیهانى ڕەنگاڵەیی تاریک و ڕەش بکەن و سەروەتیش لەو ڕێگەیەوە هەوڵیداوە پەیامی خۆی بەیانبکات.
لەڕووى بەراوردکاریەوە خەسڵەتى کارەگرافیکیەکانى لەگەڵ کارە زەیتی و ئاورەنگەکانیدا جیاوازیەکى ئەوتۆیان تێدا بەدی ناکرێت، کارەکان هەمان تایبەتمەندیان هەڵگرتووە جگە لەوەى ڕەگى ئەزموونەکانی درێژترکردووە بۆ فراوانکردنى ئەندێشەى مرۆڤ.

هونەرمەند باوەڕى ڕەهای بەقوتابخانە و رێبازە ستاندارە هونەریەکان نەبوو بەئەندازەى ئەوەى بڕواى بەترووکانى ئەو چرۆیانەى ناخ بوو کەساوا ئاسا فڵچە دەوەشێنێ و سەربەستانە خۆى بەهیچ کۆت و پێوانەیەکەوە نابەستێتەوە، گەڕانەوەى ئەم وێناکردن و جەختکردنەوەیە گەڕانەوە بوو بۆ کارە خۆڕسکەکانی سەرەتای مرۆڤایەتی کە کەسانێک لەسەر ئەشکەوتەکان ئەنجامیان دابوو بۆ دەربڕینی ئازار و ترس و ئەندێشەکانی ناخیان.

بەمانایەکى دى کارە هونەریەکانى ناتوانرێت بەتەنها میتۆد و رێسایەکى هونەریى هەڵبسەنگێندرێت، بەڵکو خۆى لەبوارى هەموو بەشەکانى هونەرى شێوەکارى داوە و ئەزموونیکردووە، بۆیە بۆ هەر هەوڵدانێک یان ئەزمونێکى نوێى ئەم هونەرمەندە پێوستە رەچاوى رووکارى سایکۆلۆژى و باری ئابوورییەکەی بکرێت.
بەدرێژایى ناسینم هەستم بەپەنهانى ترس و خەمۆکیەکى ساوایانە دەکرد لەناخیدا، فەزای ئەم پێگەیە وەک ئەتمۆسفیرێک لە زۆربەی تابلۆکانیدا رەنگیداوەتەوە ،هەرچەندە هەوڵیدەدا لەکۆتى ئەو خەم و هیلاکیە دەرباز بێت، بەڵام ئیستێکی دەکرد، پێدەچێت کاریگەریى ئەو ترسە بووبێت کە تا دواهەناسەى نەبووە خاوەنى پیشانگەى تایبەتى خۆى و هیچ پیشانگەیەکی تایبەتی نەکردەوە.

ئەزموونى منداڵ و عەفەویەتى کارى منداڵ و ئاوێتەبوون بەجیهانبینى هونەرمەند لایەنێکى دیکەى کارەکانیەتى.
ئەو تابلۆیانەى فۆرم و شکاندنەوەى هێڵى سادە و پچڕانى زۆرى تێدایە باشترین بەڵگە و مەبەستن، پێدەچێت جیهانى منداڵیەتى تارماییەکى پان و بەرین بوبێت و باڵى بەسەر بونیاتى پێکهاتەکانیدا کێشابێت، یاخود بێبەش بوبێت لەخودى منداڵیەتى (وەک بێبەشبوونى زۆربەى منداڵانى کورد لەمنداڵیەتى) وەک فۆرمیش هەوڵیداوە بە یەکەی ساکار چیرۆکى منداڵێتی و بەرگی بەرائەتمان بۆ بگێڕێتەوە، بەمجۆرە توانیویەتى گوزارشت لەهەڵچوون و ئازارە کپەکان بکات کە زمانى منداڵ تەنگەزارە لەدەربڕینى.
ئەگەر بەووردى لەو تابلۆیانەى ئەو قۆناغە نەڕوانیت هەست بەکاریگەریى ئەو ئەتمۆسفیرە ناکەیت کە چۆن بەسەلیقەیى و ووریاییەوە نمایشیکردووە.

دیوێکی دیکەی شوناسی تابلۆکانی ئەو تابلۆیانەیە کە فۆرمی دووبارەبویان هەڵگرتووە، دووبارە بەواتاى گێڕانەوەى یادەوەریەکانى جیهانى نامەئلوف.
ئەزموونى دواکار و هەوڵەکانى ئیدى بەجارێک دەگۆڕێت تا ئەو ئەندازەیەى تێڕوانینیان بەرامبەر بەشەڕ و ئامانج و ئاکارى نەگەتیڤى شەڕ بەهێز و توندتر دەبێت.
لەئەنجامى کارکردنی ئازادانە و سەربەخۆیدا جۆرە سمبولێکی دەخوڵقاند فۆرمی دەشکاند و دەیکردە ئامراز و بۆ ناساندنى (نائامادەبوون) ئەم وێناکردنە لەژێر کاریگەریى ئەو چەند هەزار مرۆڤە کەم ئەندامانەدا لەدایک دەبوو کە دەبوونە خۆراکى پاشماوەکانى چەک و جەنگ.

(سەروەت)(5) بەدرێژایى تەمەنى هونەریى پیشانگەى تایبەتى نەبوو زیاتر لەکارى هاوبەشدا خۆی دەبینیەوە، پرۆژەى هاوبەش.. تابلۆى هاوبەش.. پیشانگەى هاوبەش.
ئەمجۆرى کارکردنە دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر بەخشینى وێنا لەچەند گۆشەنیگا و ئەندێشەى جیاواز جیاوازەوە بەهەمان ئەندازەی جیاوازیی ئەندێشە و ستایلى هونەرمەندەکان دیاترینیان.

-پیشانگەى هونەرمەندانى کورد لە پاریس.
-پیشانگەى گروپی ھاوڕێیانی شێوەکار.
-پیشانگەى هاوبەش لەگەڵ سامان کەریم-مەدحەت کاکەیى.
-پیشانگەى هاوبەش لەگەڵ ئیسماعیل خەیات.
-پرۆژەى ژینگە لەگەڵ رێبوار سەعید و سامان کەریم.
لەڕووى تەکنیک و ستایلەوە تاڕادەیەک لەگەڵ هەریەک لەو هونەرمەندانەى سەرەوە جیاوازبوو تاڕادەیەکیش هێڵی هاوبەشیان کەمبوو، بەڵام جیاواز لەکارى باو هارمۆنى بە کارە هاوبەشەکان دەبەخشی بۆیە هەمیشەکارى سەروەت لەناو کۆڕى هونەری و بەشداربواندا گەورەیى و دەوڵەمەندى بە پرۆسەکە دەبەخشی و بوارى بۆ چەندین پرسیار دەڕەخساند.

پەراوێزەکان:
1.مەبەست هونەرمەند ئازاد سەید ئەحمەد دەنگ گەورەیە ،خاوەنى ستۆدیۆ جوان لە سلێمانی، ماوەیەک هونەرمەند کارى فیلم و ڕتووشى فۆتۆی بۆ کردوون.
2.نامەیەکى تایبەتە لەڕۆژى 10-10-2003 بۆی ناردووم باس لەدەردە دڵى خۆى دەکات.
3.چاوپێکەوتنێکی عەرەبیە لەکوردستان لەگەڵیان ئەنجامداوە و بڵاوکراوەتەوە.
4.هونەرمەند خاوەنی 3 کوڕ و کچە بەناوەکانى بابۆ، نامۆ، زامۆ و دییە.
5.بە کارەساتى ئۆتۆمبیل ماڵئاوایى کردووە.

*ئەم نووسینە یەکەمجار لە گۆڤاری پێشهات ژمارە 6 ی ساڵی 2004 کە لە ئەڵمانیا دەردەچوو بڵاوکراوەتەوە.

لەواڵی بەڕێز ڕزگار سەید Rizgar Saeed وەرگیراو

هونەری بوونگەرایی

نووسینی : مامۆستا قادر میرخان 

هونەری بوونگەرایی ژانرێک یان ڕێبازێکە لە هونەردا کە بەدواداچوون بۆ تەوەری بوونگەرایی و پرسیار لەبارەی بوونی مرۆڤ و مانا و سروشتی واقیعەوە دەکات. زۆرجار قوڵ دەبێتەوە لە چەمکە فەلسەفییەکانی وەک نامۆبوون، دڵەڕاوکێ، مردن، ئازادی و گەڕان بەدوای ناسنامە و ئامانجدا.

بوونگەرایی بزووتنەوەیەکی فەلسەفی جەماوەری سەدەی بیستەم بوو، کاریگەری زۆری لەسەر گەشەسەندنی هونەری بوونگەرایی هەبوو. بیرمەندانی وەک ژان پۆڵ سارتەر، ئەلبێرت کامۆ و فریدریش نیچە، پرسیاریان لە بیروباوەڕی تەقلیدی دەکرد و هەوڵیان دەدا لە جێگای تاک لە جیهانێکی بێباکانە و هەندێکجاریش بێمانا تێبگەن.

لە هونەری بینراودا زۆرجار بوونگەرایی لە ڕێگەی هێما و مێتافۆر و بابەتی خۆڕاگرییەوە دەردەکەوێت. ڕەنگە هونەرمەندان بەدواداچوون بۆ بارودۆخی مرۆڤ، ململانێ بۆ ڕەسەنایەتی، بێمانایی ژیان، یان ڕووبەڕووی بۆشایی ببنەوە. ڕەنگە هونەرەکە بیرکردنەوە و خۆڕاگری و هەستکردن بە نائارامی یان ناڕوونی بورووژێنێت.

ئەو هونەرمەندانەی کە پەیوەندییان بە هونەری بوونگەراییەوە هەبووە بریتین لە فرانسیس بایکن، ئەلبێرتۆ جیاکۆمێتی، ئێدوارد هۆپەر، مارک ڕۆثکۆ و ئانسڵیم کیفە. زۆرجار بەرهەمەکانیان هەستی گۆشەگیری و ئازاری بوونگەرایی و ناسکی بوونی مرۆڤ دەورووژێنن. بەکارهێنانی وێنەی توند و فیگەری شێواو و پالێتی ڕەنگی تاریک لەم جۆرە هونەرەدا باو و ئاساییە.

گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە هونەری بوونگەرایی تەنیا لە هونەری بینراودا سنووردار نییە. هەروەها دەتوانرێت لە ئەدەب، شانۆ، فیلم و میدیای هونەری تردا بدۆزرێتەوە. بۆ نموونە شانۆنامەکانی ساموێل بێکێت و فیلمەکانی ئینگمار بێرگمان زۆرجار بەدواداچوون بۆ بابەتە بوونگەراییەکان دەکەن، تەحەدای بینەران دەکەن کە ڕووبەڕووی بارودۆخی مرۆڤ و نهێنییەکانی بوون ببنەوە.

بە گشتی هونەری بوونگەرایی بانگهێشتی بینەران دەکات بۆ ئەوەی سەرقاڵی پرسیارە قووڵەکان بن سەبارەت بە ژیان و مردن و مانای بوون. وەک ئامرازێک بۆ خۆڕاگری و تێگەیشتنێکی قووڵتر لە ئاڵۆزییەکان و نادڵنیاییەکانی مرۆڤبوون.

تایبەتمەندییەکانی هونەری بوونگەرایی
بێمانایی و پارادۆکس: هونەری بوونگەرایی زۆرجار تیشک دەخاتە سەر بێمانایی و پارادۆکسەکانی بوونی مرۆڤ. لەوانەیە ئەو دۆخانە پیشان بدات کە سەرپێچی لە لۆژیک دەکەن یان تەحەدای چەمکە نەریتییەکانی واقیع دەکەن. ئەمەش دەتوانێت هەستێکی نائارامی دروست بکات یان بیرکردنەوە لە سروشتی دژبەیەکی ژیان بورووژێنێت.
ڕەسەنایەتی و ئازادی: بوونگەرایی جەخت لەسەر گرنگی ئازادی و ڕەسەنایەتی تاک دەکاتەوە. ڕەنگە هونەری بوونگەرایی بەدواداچوون بۆ ململانێی دۆزینەوەی خودی ڕاستەقینەی مرۆڤ، گرژی نێوان چاوەڕوانییەکانی کۆمەڵگا و ئارەزووی کەسی، یان گەڕان بەدوای پەیوەندی مرۆڤی ڕاستەقینەدا بکات.
جەختکردنەوە لەسەر تاک: زۆرجار هونەری بوونگەرایی سەرنج دەخاتە سەر ئەزموون و ڕوانگەی تاک. لەوانەیە قووڵایی هەست و دڵەڕاوکێ و قەیرانە بوونگەراییەکانی مرۆڤ قووڵ بکاتەوە و بینەران بانگهێشت بکات بۆ ئەوەی بیر لە بوونی خۆیان و گشتگیربوونی ئەم ئەزموونانە بکەنەوە.
گەڕان بەدوای کات و مردن: هونەرمەندانی بوونگەر زۆرجار لەگەڵ چەمکەکانی کات و مردندا دەجەنگن. لەوانەیە سروشتی تێپەڕبوونی ژیان، تێپەڕبوونی کات، یان حەتمییەتی مردن وێنا بکەن. ئەم تەوەرانە دەتوانن هەستێکی بیرکردنەوە، بەپەلەیی، یان خەمۆکی بورووژێنن.
بەکارهێنانی هێما و مێتافۆر: هێما و مێتافۆر ڕۆڵێکی بەرچاو دەگێڕن لە گەیاندنی بیرۆکەی بوونگەرایی لە هونەردا. ڕەنگە هونەرمەندان هێما بینراوەکان یان توخمە مێتافۆرییەکان بەکاربهێنن بۆ نوێنەرایەتیکردنی چەمکە ئەبستراکتەکان، حاڵەتە ناوەکییەکانی بوون، یان دووڕیانەکانی بوونگەرایی. زۆرجار ئەم هێمایانە بینەران بانگهێشت دەکەن بۆ لێکدانەوە و بەشداریکردن لەگەڵ کارە هونەریەکان لە ئاستێکی قووڵتردا.
بیرکردنەوە لە گۆشەگیری و نامۆبوون: بوونگەرایی زۆرجار بەدواداچوون بۆ تەوەری گۆشەگیری و نامۆبوون دەکات. ڕەنگە هونەری بوونگەرایی تاکەکان یان شوێنگەلێک نیشان بدات کە هەستی تەنیایی، پچڕان، یان ململانێ بۆ دۆزینەوەی مانا و پەیوەندی لە جیهانێکی بێ کەسایەتیدا بگەیەنن.
تەحەدای ڕێکەوتنە هونەرییە نەریتییەکان: زۆرجار هونەرمەندانی بوونگەر سنووری ڕێکەوتنە هونەرییە نەریتییەکان تێدەپەڕێنن. لەوانەیە تاقیکردنەوە لەسەر تەکنیکە ناتەقلیدییەکان، بابەتی ناتەقلیدی، یان پێکهاتەی ناتەقلیدی بکەن بۆ گەیاندنی پەیامە بوونگەراییەکانیان. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی دروستبوونی کارە هونەریەکان کە بیرکردنەوە و ناتەقلیدی و تەنانەت نائارامکەریش بن.
بە کورتی هونەری بوونگەرایی ژانرێکی هەمەچەشن و فرەلایەنەیە کە کۆمەڵێک دەربڕینی هونەری بەرفراوان لەخۆدەگرێت. بانگهێشتی بینەران دەکات بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پرسیارە بنەڕەتییەکانی بوون و ململانێ لەگەڵ ئاڵۆزییەکانی مرۆڤبوون.

مانیفێستۆی ستۆکیستەکان
ستوکیست

١٩٩٩

نووسینی:-  ماموستا قادر میرخان 

"تابلۆکانت گیر بوون،
تۆ گیرت خواردووە!
چەقی! چەقی! چەقی!"
تریسی ئیمین

دژی چەمکی و چێژگەرایی و کولتوری ئیگۆ-هونەرمەند.

١- ستۆکیزم بریتییە لە گەڕان بەدوای ڕەسەنایەتیدا. ستۆکیست بە لابردنی دەمامکی زیرەکی و داننان بەوەی لە کوێین، ڕێگە بە خۆی دەدات بۆ دەربڕینی بێ سانسۆر.

٢- نیگارکێشان میدیای خۆدۆزینەوەیە. کەسەکە بە تەواوی بە پرۆسەی کردار و هەست و بیرکردنەوە و ڕوانین سەرقاڵ دەکات، هەموو ئەمانە بە فراوانی و وردەکارییەکی قووڵ و بێ چاوپۆشیکردن ئاشکرا دەکات.

٣- ستۆکیزم مۆدێلێکی هونەر پێشنیار دەکات کە گشتگیرە. کۆبوونەوەی هۆشیار و نائاگا، بیر و سۆز، ڕۆحی و ماددی، تایبەت و گشتییە. مۆدێرنیزم قوتابخانەیەکی پارچەپارچەبوونە — لایەنێکی هونەر گۆشەگیرە و زیادەڕەوی دەکرێت بە زیانی کۆی گشتی. ئەمەش شێواندنێکی بنەڕەتی ئەزموونی مرۆڤە و درۆیەکی ئیگۆسەنتەری ئەنجام دەدات.

٤- ئەو هونەرمەندانەی کە نیگارکێش نین، هونەرمەند نین.

٥- هونەرێک کە دەبێت لە گەلەرییەکدا بێت بۆ ئەوەی هونەر بێت، هونەر نییە.

٦- ستۆکیست وێنە دەکێشێت چونکە نیگارکێشانی وێنە گرنگە.

٧- ستۆکیست بە خەڵاتە درەوشاوەکان سەرسام نییە، بەڵکو بە دڵ و گیان سەرقاڵی پرۆسەی نیگارکێشانە. سەرکەوتن بۆ ستۆکیست ئەوەیە کە بەیانیان لە جێگاکە هەڵبستیت و بۆیاخ بکەیت.

٨- ئەرکی ستۆکیستەکانە کە لە ڕێگەی دروستکردنی تابلۆ و نمایشکردنی لەبەردەم خەڵکدا بەدواداچوون بۆ دەمارگیری و بێتاوانی خۆی بکات، بەمەش کۆمەڵگا دەوڵەمەند دەکات بە پێدانی فۆرمێکی هاوبەش بە ئەزموونی تاکەکەسی و فۆرمێکی تاکەکەسی بە ئەزموونی هاوبەش.

٩- ستۆکیست هونەرمەندێکی پیشەیی نییە بەڵکو ئاماتۆرێکە (ئارەزوومەند) کە مەترسی لەسەر کانڤاسەکە دروستدەکات نەک خۆی لە پشت شتە ئامادەکراوەکانەوە بشارێتەوە (نموونەی مەڕێکی مردارەوە بوو). ئاماتۆر، زۆر دوورە لەوەی لە پلەی دووەم بێت لە دوای پیشەگەر، لە پێشەنگی تاقیکردنەوەکاندایە، بەهۆی پێویستی ئەوەی وەک بێ هەڵە سەیر بکرێت، قورسایی لەسەر نییە. بازدانەکانی هەوڵی مرۆڤایەتی لەلایەن تاکی نەترسەوە ئەنجام دەدرێت، چونکە مەرج نییە پێگەی خۆیان بپارێزن. بە پێچەوانەی پیشەگەرەوە، ستۆکیست لە شکستهێنان ناترسێت.

١٠- نیگارکێشان شتێکی نهێنییە. جیهانەکان لەناو جیهانەکاندا دروست دەکات، دەستی بەو واقیعە دەروونییە نەبینراوانە دەگات کە ئێمە تێیدا نیشتەجێین. ئەنجامەکان جیاوازییەکی ڕیشەیییان لەگەڵ ئەو کەرەستانەدا هەیە کە بەکاردەهێنرێن. شتێکی هەبوو (نموونەی مەڕێکی مردارەوەبوو) ڕێگری دەکات لە چوونە ژوورەوە بۆ جیهانی ناوەوە و تەنها دەتوانێت وەک بەشێک لەو جیهانە فیزیکییەدا بمێنێتەوە کە تێیدا نیشتەجێیە، جا چ زۆنگاوێک بێت یان گەلەرییەک. هونەری حازربەدەست مشتومڕێکی ماتریالیزمە.

١١- پۆست مۆدێرنیزم لە هەوڵە هەرزەکارییەکانیدا بۆ زیرەک و ژیر لە هونەری مۆدێرندا، خۆی نیشانداوە کە لەناو چەقۆیەکی گەمژەییدا ون بووە. ئەوەی سەردەمانێک پرۆسەیەکی گەڕان و ئیستفزازی بوو (وەک دادایزم) جێگەی خۆی بە زیرەکیی زەق داوە بۆ ئیستغلالکردنی بازرگانی. ستۆکیست داوای هونەرێک دەکات کە لەگەڵ هەموو لایەنەکانی ئەزموونی مرۆڤدا زیندوو بێت؛ دەوێرێت بیرۆکەکانی بە ڕەنگی سەرەتایی بگەیەنێت؛ و لەوانەیە خۆی وەک ئەوەی بە هیچ شێوەیەک زیرەک نییە ئەزموون بکات!

١٢- دژی جینگۆیزمی(نیشتمان پەروەری توند) بریت ئارت و ئیگۆ-هونەرمەند. ستۆکیزم نابزووتنەوەیەکی نێودەوڵەتییە.

١٣- ستۆکیزم دژە ئیزمە. ستۆکیزم نابێتە ئیزم چونکە ستۆکیزم ستۆکیزم نییە، گیر بووە!

١٤- بریت ئارت بە سپۆنسەرکردنی لەلایەن ساچیس و کۆنەپەرستی سەرەکی و حکومەتی کرێکاران، گاڵتە بە ئیدیعای وێرانکەر یان ئاڤانگارد دەکات.

١٥- هەوڵە بەردەوامەکانی ئیگۆ-هونەرمەند بۆ ناساندنی گشتی لە ئەنجامدا ترسێکی بەردەوام لە شکست دروست دەکات. ستۆکیست بە ئەنقەست و بە زەینی مەترسی شکستهێنان دەکات بە بوێری گۆڕینی بیرۆکەکانی لە ڕێگەی کایەکانی نیگارکێشانەوە. لە کاتێکدا ترسی ئیگۆ-هونەرمەند لە شکست بە ناچاری ڕق و کینەیەکی بنەڕەتی خۆی دەهێنێتە ئاراوە، ئەو شکستانەی کە ستۆکیست ڕووبەڕووی دەبنەوە، ئەو لە پرۆسەی قووڵبوونەوەدا خەریکی دەکەن کە دەبێتە هۆی تێگەیشتن لە بێهودەیی هەموو هەوڵدانێک. ستۆکیست هەوڵ نادات - کە بریتییە لە دوورکەوتنەوە لەوەی کە تۆ کێیت و لە کوێیت - ستۆکیستەکە لەگەڵ ساتەکەدا خەریک دەبێت.

١٦- ستۆکیست واز لەو ئەرکە ماندووکەرە دەهێنێت کە یاری تازەگەری و شۆک و فێڵبازی دەکات. ستۆکیست نە سەیری دواوە دەکات و نە بۆ پێشەوە بەڵکو سەرقاڵی لێکۆڵینەوە لە بارودۆخی مرۆڤە. ستۆکیستەکان پاڵەوانی پرۆسەیە لەسەر زیرەکی، ڕیالیزم بەسەر ئەبستراکت، ناوەڕۆک بەسەر بۆشایی، نوکتە بەسەر ژیری و نیگارکێشان لەسەر خۆبەزلزانین.

١٧- ئەگەر خواستی چەمکخواز هەمیشە زیرەک بێت، ئەوا ئەرکی ستۆکیستە هەمیشە هەڵە بێت.

١٨- ڕۆژنامەی ستۆکیست دژی نەزۆکی سیستەمی گەلەری دیوار سپییە و داوای ئەوە دەکات پێشانگە لە ماڵەکان و مۆزەخانە بۆگەنەکاندا بەڕێوەبچێت، لەگەڵ دەستڕاگەیشتن بە قەنەفە و مێز و کورسی و کوپێک چا. ئەو دەوروبەرەی کە هونەر تێیدا ئەزموون دەکرێت (نەک سەیر بکرێت) نابێت دەستکرد و بۆشایی بێت.

١٩- تاوانەکانی پەروەردە: سیستەمی قوتابخانەی هونەری لەبری ئەوەی پێشخستنی دەربڕینی کەسی لە ڕێگەی پرۆسەی هونەری گونجاوەوە و بەو هۆیەوە کۆمەڵگا دەوڵەمەند بکات، بووەتە بیرۆکراسییەکی ڕیشاڵی، کە پاڵنەری سەرەکی داراییە. ستۆکیستەکان داوای سیاسەتێکی کراوەی وەرگرتن لە هەموو قوتابخانە هونەرییەکان دەکەن لەسەر بنەمای کارەکانی تاکەکەس بەبێ گوێدانە پێشینەی ئەکادیمییەکەی، یان ئەوەی پێی دەوترێت نەبوونی.
زیاتر داوا دەکەین دەستبەجێ سیاسەتی تەڵەکردنی خوێندکارانی دەوڵەمەند و بێ بەهرە لە ناوخۆ و دەرەوە بوەستێنرێت.
هەروەها داوا دەکەین کە هەموو بیناکانی کۆلێژەکان بۆ پەروەردەی گەورەساڵان و بەکارهێنانی کات بەسەربردنی دانیشتوانی ڕەسەنی ناوچەی تایبەت بە خۆیان ئامادە بن. ئەگەر قوتابخانەیەک یان کۆلێژێک نەتوانێت سوود پێشکەش بەو کۆمەڵگەیە بکات کە میوانداری دەکات، ئەوا مافی ئەوەی نییە تەحەمول بکرێت.

٢٠- ستۆکیزم هەموو ئەو شتانە لە باوەش دەگرێت کە ئیدانە دەکات. ئێمە تەنها ئەو شتە ئیدانە دەکەین کە لە خاڵی دەستپێکەوە دەوستێت - ستۆکیزم لە خاڵی وەستانەوە دەست پێدەکات!

بیلی چایلدیش
چارڵز تۆمسۆن

٤\٨\٩٩

ئەمانەی خوارەوە پێشنیار کراون بۆ دیوانی لێکۆڵینەوە بۆ ئەگەری بەشداریکردنیان وەکو ستۆکیستی فەخری:

کاتسوشیکا هۆکوسای
ئوتاگاوا هیرۆشیگێ
ڤینسێنت ڤان گۆگ
ئێدڤارد مونچ
کارل شمیت-ڕۆتلوف
ماکس بێکمان
کورت شویتێرز

یەکەمجار لەلایەن نووسینگەی لێکۆڵینەوەی هانگمان بڵاوکراوەتەوە

11 ڕێگای سنوور، چاتام، کێنت ME4 6TS

هونەری سیروان باران

نووسینی :  مامۆستا قادر میرخان 

سیروان باران، هونەرمەندێکی هاوچەرخی کوردە و بە کارە هونەرییە بیرلێکراوە و پڕ سۆزییەکانی ناسراوە. به ڕهه مه کانی له خه بات و ئه زموونه کانی گه لی کورد قووڵ دەکاتەوە و ده ست ده خاتە سه ر ته وه ڕه کانی وه ک شه ڕ، ئاوارەیی و شوناس. هونەری باران فرەڕەهەندە، توخمەکانی ڕیالیزم لەگەڵ نوێنەرایەتی ئەبستراکت و ڕەمزی تێکەڵ دەکات.
ئەو بە بەکارهێنانی بە میدیای هەمەجۆر ناسراوە، لەوانە نیگارکێشان، پەیکەرسازی و ئینستەڵەیشن، بۆ گەیاندنی پەیامی بەهێز سەبارەت بە بارودۆخی مرۆڤ، زۆرجار لە ئەزموونەکانی خۆی و سوود لە مێژوویی گەلی کورد وەردەگرێت.

هونەری باران لە ئاستی نێودەوڵەتیدا نمایش کراوە، بەهۆی قووڵایی و دەنگدانەوە سۆزدارییەکەیەوە سەرنج و سەرسامی بەدەستهێناوە. بەرهەمەکانی وەک ئامرازێک بۆ گێڕانەوەی چیرۆک کاردەکەن، ڕۆشنایی دەخەنە سەر ئاڵۆزییەکانی بوون لە ناوچە پڕ ململانێییەکان.

هونەری سیروان باران زۆرجار خەبات و خۆڕاگری و ناسنامەی گەلی کورد لەخۆدەگرێت و گێڕانەوەی کەسی و ئاماژەی مێژوویی لەخۆدەگرێت. کارەکانی دەتوانێت لە ڕووی سۆزدارییەوە ورووژێنەر و بیرکردنەوە بێت، بە ئامانجی هێنانەدی سەرنجی ئەزموونە مرۆییەکان لە ناو ناوچە جێناکۆکەکان و لە ژێر دەسەڵاتە ستەمکارەکاندا

شێوازی هونەری باران هەمەچەشنە، لە وێنەی بەهێز و توندەوە دەست پێدەکات تا دەگاتە نوێنەرایەتییە ئەبستراکت و هێمادارەکان. هەندێک لە بەرهەمەکانی وێناکردنی واقیعی وەحشیگەرانە لە دیمەنە جەنگاوەرەکان، کەسایەتییە مرۆییەکان لە ناڕەحەتیدا، یان ئەو توخمانەی کە هێمای دۆخی نالەباری کولتوور و مێژووی کوردن.
پەیکەر و ئینستەڵەیشنەکانی، بە تایبەتی جێگەی سەرنجن بەهۆی توانای نوقمکردنی بینەران لەو گێڕانەوە و ئەزموونانەی کە وێنایان دەکات. زۆرجار شتگەلێکی دۆزراوه یان کەرەستەیەک لەناو کولتوری کوردیدا گرنگی هەڵدەگرن، چینەکانی مانا بۆ هونەرەکەی زیاد دەکەن.

بەشداریی باران لە هونەری هاوچەرخدا نەک تەنیا لە کاریگەرییە بینراوە دروستکراوەکانیدا نییە بەڵکو لە گێڕانەوە و گفتوگۆکانیشدا هەیە کە ناسنامە و ململانێ و خۆڕاگری دەوروژێنن.

جگە لە بەشدارییە هونەرییەکانی، بەرهەمەکانی سیروان باران لە تیشک خستنە سەر خەبات بۆ ناسنامەی کورد و بەستێنی بەرفراوانی کۆمەڵایەتی-سیاسی گەلی کورد، ڕۆڵی سەرەکییان هەبووە. هونەرەکەی وەک جۆرێک لە چالاکییەکان کاردەکات، ڕۆشنایی دەخاتە سەر ئەو تەحەددایانەی کە ئەم کۆمەڵگەیە ڕووبەڕووی دەبێتەوە، لەوانەش پرسەکانی پەیوەست بە ئاوارەبوون، پاراستنی کولتووری و مافەکانی مرۆڤ.

پابەندبوونی باران بە بابەتەکەیەوە زۆرجار پەیوەندی بە گێڕانەوەی مێژوویی و واقیعە هاوچەرخەکانەوە هەیە. هونەرەکەی نەک هەر ڕەنگدانەوەی خەباتەکانە بەڵکو ئاهەنگ دەگێڕێت بۆ خۆڕاگری و دەوڵەمەندی کولتووری گەلی کورد، پەروەردەی تێگەیشتن و هاوسۆزییەکی قووڵتر لەنێو بینەراندا دەکات.

جگە لەوەش پێشانگە نێودەوڵەتییەکانی و ناساندنی لەناو جیهانی هونەردا یارمەتیدەر بووە بۆ بەرزکردنەوەی دیدگای هونەر و سەرگوزشتەی کوردی لەسەر ئاستی جیهانی. ئەمەش ڕۆڵی سەرەکی بووە لە سەرنجدان بە میراتی کولتووری کورد و چیرۆکەکانی کۆمەڵگەیەک کە زۆرجار لە گوتاری سەرەکیدا پەراوێزخراو یان چاوپۆشی لێدەکرێت.

باران بە کەڵک وەرگرتن لە میدیا و ڕێبازی جۆراوجۆر، بەردەوامە لە بردنەپێشەوەی سنوورەکان لە هونەری هاوچەرخدا و هەمان کاتیش بانگەشە بۆ دانپێدانان و تێگەیشتن لە مێژوو و کولتووری کورد دەکات.

شیکاری ڕەخنەگرانە

١- شوناس و نوێنەرایەتی فەرهەنگی: هونەری باران زۆرجار بەدواداچوون بۆ ئاڵۆزییەکانی شوناسی کورد و خەبات بۆ پاراستنی کولتوور لە نێو ململانێ و ئاوارەبووندا دەکات. زۆرجار ڕەخنەگران لە ڕێگەی هێماسازی و وێنەسازی و دەنگدانەوە سۆزدارییەکانی کارە هونەریەکانییەوە ورد دەبنەوە لە چۆنیەتی وێناکردنی ئەم بابەتانە.

٢- سەرگوزشتە و چیرۆکگێڕان: ڕەخنەگران شیکاری دەکەن کە باران چۆن هونەرەکەی وەک میدیای چیرۆکگێڕان بەکاردەهێنێت. زۆرجار پارچەکانی گێڕانەوەی زەبر و زەنگ و خۆڕاگری و گرنگی مێژوویی دەگەیەنن. ئەوان لێکۆڵینەوە لە ڕێگاکانی بنیاتنانی ئەم گێڕانەوەیانە دەکەن و چۆن بینەران لێکدانەوە و پەیوەندییان لەگەڵدا دەکەن.

٣- میدیۆم و تەکنیک: هەڵسەنگاندنی تەکنیکە هونەریەکانی باران و هەڵبژاردنی میدیۆمی باو و ئاساییە. ڕەخنەگران باس لەوە دەکەن کە چۆن بەکارهێنانی کەرەستەی جیاواز، چ لە نیگارکێشان، پەیکەرسازی، یان ئینستەڵەیشنەکاندا، بەشدارە لە کاریگەری و پەیامی گشتی هونەرەکەی.

٤- شرۆڤەی کۆمەڵایەتی و سیاسی: زۆرجار هونەری باران وەک جۆرێک لە شرۆڤەی کۆمەڵایەتی و سیاسی سەیر دەکرێت. ڕەخنەگران لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن بەرهەمەکانی باس لە پرسە کۆمەڵایەتی-سیاسییە گەورەکان دەکەن، لەوانە ململانێ، ستەم و خەبات بۆ ئۆتۆنۆمی و چۆن ئەم تەوەرانە لە ڕێگەی توخمە بینراوەکانەوە دەگوازرێنەوە.

٥- کاریگەری سۆزداری: شیکارییەک هەیە لە دەوری قووڵایی سۆزداری و کاریگەری هونەرەکەی. ڕەخنەگران لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن باران هەستەکان لە بینەراندا دەورووژێنێت، جا لە ڕێگەی وێنەی توندەوە بێت، چ لە ڕێگەی هێماسازیی بەهێزەوە بێت، یان بەکارهێنانی ڕەنگ و پێکهاتە.

٦- کۆنتێکست و پێشوازی جیهانی: زۆرجار باسە ڕەخنەگرییەکانی هونەری باران لەناو دیمەنی هونەری جیهانیدا دەخەنە کۆنتێکستەوە. ئەوه لەبەرچاو دەگرن کە چۆن کارەکانی بەشدارن لە گفتوگۆی فراوانتر سەبارەت بە هونەری هاوچەرخ، نوێنەرایەتی کولتووری و گرنگی گێڕانەوەی پەراوێزخراو لە جیهانی هونەردا.

٧- هێما و تەمثیل: بە قووڵبوونەوە لە توخمە ڕەمزییەکانی ناو بەرهەمەکانی باران، ڕەنگە ڕەخنەگران شیکاری بەکارهێنانی هێما تایبەتەکان و نوێنەرایەتییە تەمسیلییەکان بکەن. ئەمەش دەتوانێت لێکدانەوەی مۆتیڤە دووبارەبووەکان یان شتە گرنگەکانی کولتووری لە هونەرەکەیدا لەخۆبگرێت.

٨- پەرەسەندن و شێوازی هونەری: زۆرجار ڕەخنەگران بە تێپەڕبوونی کات شوێنپێی گەشەکردنی شێوازی هونەرمەندێک دەگرن. شیکردنەوەی کارەکانی پێشووی باران بە بەراورد لەگەڵ پارچە نوێیەکانی دەتوانێت گۆڕانکاری لە ڕێباز، تەکنیک، یان تەوەرەکانی هونەریدا ئاشکرا بکات، کە تێڕوانینێک بۆ پەرەسەندنی داهێنەرانە دەدات.

٩- بەشداریکردن و کارلێکی بینەر: ڕەنگە ڕەخنەکان لێکۆڵینەوە لەوە بکەن کە بینەران چۆن پەیوەندییان بە هونەری بارانەوە هەیە. ئەمەش باسکردن لە چۆنیەتی لێکدانەوە و پەیوەندی سۆزداریی بینەران لەگەڵ بەرهەمەکانیدا دەگرێتەوە، هەروەها سروشتی کارلێککاری هەندێک لە ئینستەڵەیشنەکانی.

١٠- کاریگەرییە هونەریەکان و ئاماژەکان: لێکۆڵینەوە لە کاریگەرییەکانی سەر هونەری باران دەتوانێت تێگەیشتنێکی فراوانتر لە ئیلهامبەخشە داهێنەرەکانی پێشکەش بکات. ڕەنگە ڕەخنەگران بەدواداچوون بۆ بزووتنەوە هونەریەکان، ئاماژە کولتوورییەکان، یان هونەرمەندەکانی دیکە بکەن کە کارەکانی لە قاڵب داوە.

١١- کاریگەرییە ئەخلاقییەکان: ڕەنگە هەندێک لە شیکارییە ڕەخنەییەکان ڕەهەندە ئەخلاقی یان ئەخلاقییەکانی هونەری باران لەبەرچاو بگرن، بە تایبەت سەبارەت بە وێناکردنی تەوەرە هەستیارەکانی وەک ململانێ، زەبر و زەنگ و ئازارەکانی مرۆڤ. ڕەنگە باسەکان لە دەوری هاوسەنگی نێوان دەربڕینی هونەری و نوێنەرایەتی بەرپرسیارانە بسووڕێنەوە.

١٢- هونەر لە چوارچێوەدا: دانانی هونەری باران لە چوارچێوەی هونەری هاوچەرخی کوردی و بزووتنەوە هونەرییە جیهانییە بەرفراوانەکاندا دەتوانێت تێگەیشتنێکی هەمەلایەنەتر لە گرنگی و کاریگەرییەکەی لە چوارچێوەی جیهانی هونەردا دابین بکات.

ئەم شیکاریانە یارمەتیدەرن بۆ تێگەیشتنێکی قووڵتر لە گرنگی و کاریگەریی هونەری سیروان باران، ڕۆشنایی دەخەنە سەر ڕەهەندە هونەری و کولتووری و کۆمەڵایەتی-سیاسیەکانی. شیکارییە ڕەخنەییەکان بەشدارن لە تێگەیشتنێکی نوانستر لە هونەری سیروان باران، کە دیدگای جۆراوجۆر لەبارەی پەیوەندییە هونەری و کولتووری و کۆمەڵایەتییەکەیەوە پێشکەش دەکەن.

ڕه‌نگ کردن وهێڵکێشان و تابلۆکردن و به‌ تابلۆکردنی جه‌سته

(Painting bodies)‌

:
وورده‌ وورده‌ گرنگی له‌ ووێنه‌ کیشانه‌وه‌ و ئیشکردن بۆ به‌رهه‌م وه‌ك ئۆبجێکتێك گۆڕا بۆ گرنگی سه‌ر ئه‌کتی ووێنه‌ کێشانه‌که‌، بۆ ئه‌مه‌ زۆربه‌ی کات یا پێرفۆرمانسیان ئه‌نجام ده‌دا یا چالاکی ((action، یا کردارێك تا ئایدیاکانیان ده‌رببڕن.
بۆ نمونه‌ له‌ ئه‌مریکا، حاڵه‌تی ئاسۆی رادیکاڵانه‌ی کارکردنی جاکسن پۆلۆك له‌گه‌ل کانڤاس له‌ ستۆدیۆدا په‌یوه‌ندی جه‌سته‌ی به‌ وێنه‌کیشانه‌وه‌ گۆڕی، جوڵانی سه‌ما ئاسای جه‌سته‌ی به‌ چوارده‌ور و ڕوو ته‌ختی کانڤاسه‌که‌دا به‌شێکی کاره‌که‌ بوو و ته‌واوکه‌ریشی بوو.
نمونه‌یه‌کی تر هه‌پنین (Happenings )( ڕوودان) بوو که‌ ئالان کاپرۆ و جیم داین سازیان ده‌کرد و ڕێکیان ده‌خست که‌ به‌ شیوه‌ی سێ ڕه‌هه‌ندی له‌ بۆشاییدا کانڤاسیان به‌رجه‌سته‌ ده‌کرد.
له‌ ئه‌وروپاش ئیڤ کلاین مۆدێله‌کانی وه‌ك فڵچه‌ به‌کارده‌هینا که‌ ئاڕاسته‌ی جوڵه‌کانی ده‌کردن وه‌ك ئه‌وه‌ی به‌ جه‌سته‌یان ووێنه‌ بکێشێت. له‌ یابانیش کازووه‌ شیراگا لە ١٩٥٥ دا به‌ پێکانی وێنه‌ی ده‌کێشا له‌سه‌ر کانڤاسه‌که‌، یا به‌ ته‌واوی جه‌سته‌ی به‌شێك بوو له‌ کاره‌که‌ی وه‌ک تلدان و خولانه‌وه‌ی خۆی له‌ ناو قوڕێکی خه‌ست و زۆردا.

ئاماده‌گی هونه‌رمه‌ند له‌کاره‌ هونه‌ریه‌که‌یدا به‌هۆی ئه‌کتی ووێنه‌کیشانه‌که‌یه‌وه‌ وایکرد که‌ جه‌سته‌ی هونه‌رمه‌نده‌که‌ ببێته‌ که‌ره‌سته‌یه‌ك - تووڵێك بۆ کارکردن، که‌ لای‌ هه‌ندێکیان جه‌سته‌ ئه‌بێته‌ کانڤاس، فڵچه‌یه‌ك بۆ ووێنه‌کێشان یا له‌جیاتی ده‌ست، به‌ ئه‌ندامێکی تری جه‌سته‌ وێنه‌یان ده‌کێشا وه‌ك سه‌ر یا قژ و سنگ و ناوگەڵیان و..هتد.
ئه‌م کارکردنه‌ بوارێکی گه‌وره‌ی دا به‌ ژنان له‌ دروستکردنی حاڵه‌تێکی شه‌رمه‌زارکەرانە و قورس بۆ بینه‌ر، کە به‌ جه‌سته‌ی زیندووی خۆیان به‌ ووێنه‌کێشان، ئه‌کت و چالاکیه‌کانیان یان وەک په‌یکه‌رێکی زیندوو ئیشیان دەکرد، هو‌نه‌رمه‌ندان گه‌شه‌‌یان به‌ شێوازێکی کارکردنی ڕه‌خنه‌ئامێزانه‌ی فێمینیستیانه‌ دا، که‌ هاوکات و پشت به‌ستوبوو به‌ ڕه‌خنه‌و کارکردنی ته‌وژمی به‌هێزی فێمینیسته‌کان له‌ ئه‌وروپاو ئه‌مه‌ریکادا لەوکاتەدا.
له‌پاڵ ئه‌مانه‌دا وه‌ك کاردانه‌وه‌یه‌ك و ڕه‌خنه‌یه‌ک بۆئه‌و فۆڕمه‌ مێژووییه‌ هونه‌رییه‌ ئۆریجنا‌ڵه‌ی ‌که‌ ته‌نها نێر تیا زاڵه‌ (‌ ژن ‌له‌ مێژووی هونه‌ردا یا به‌کارهینراوه‌ یا به ‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك لانراوه‌).

هونه‌رمه‌ندی یابانی شیگیکۆ کۆبۆتا پێرفۆرمی جۆرێکی تری له‌ ووێنه‌کێشان کرد‌ به‌به‌ستنی فڵچه‌ی ووێنه‌کێشانه‌که‌ی له‌ ده‌رپێکورته‌که‌ی و له‌سه‌روه‌ره‌قه‌یه‌کی سپی گه‌وره‌ که‌ له‌زه‌ویدا ڕایخستبوو، به‌ بۆیه‌یه‌کی سوری خوێنی خه‌تی ئه‌بستراکتی له‌سه‌ر ده‌کێشا که‌ بۆ هه‌ندیك له‌ خۆشنوسی(خطاط) ی چووه،‌ وه‌ك ئاماژه‌یه‌کش بۆ میراتی کلتوری یابانی.‌ کۆبۆتا له‌م کاره‌دا ڕۆڵێکی چالاکیشی یا به‌ ناوگەڵی ژن وه‌ك جۆرێك له‌ نوسین و زمان، هه‌روه‌ها به‌ به‌ستنی فڵچه‌ له‌ جیێ نه‌بوونی چوک که‌ وه‌ك نوقسانیه‌ك بۆ ژن له‌ کلتو‌ری باودا ناسراوه‌ گاڵته‌ ئامیزانه‌ ڕه‌خنه‌ له‌و کلتوره‌ ده‌گرێت. له‌ هه‌مان کاتدا ئه‌مه‌ ‌پیشاندانی جوڵه‌و هێرشێکی مێ یانه‌ بوو وه‌ك به‌رپه‌چێك بۆڕۆڵه‌ قاره‌مانانه‌ نێرانه‌که‌ی هونه‌رمه‌ند جاکسوۆن پۆلۆك به‌ فڕێدانی ڕه‌نگ له‌سه‌ر کانڤاسه‌که‌ی له‌ ستۆدێودا، له‌لایه‌کی تره‌وه‌ به‌کارهێنانی جه‌سته‌ی مێینه‌ی خۆی ئاماژه‌یه‌کی ڕه‌خنه‌ییانه‌ بوو له‌ کارکردنی ئیڤ کلاین ‎به‌ ‌جه‌سته‌ی مێینه‌ وه‌ك فڵچه ‌، که‌ جه‌سته‌ی ژنه‌کانی به‌ بۆیه‌ی شین ڕه‌نگ ده‌کرد و له‌سه‌ر وه‌ره‌قه‌ی سپی پرینتی ده‌کردن یا جوڵه‌ی پێده‌کردن.
بەشيک لە تيکستی جەستە،هونەرمەند،جەستە

کە لە ژمارەسێی کلتورمەگەزین بڵاوبۆتەوە

ئامادەکردنی ئاڤان عمر

نیو مینیمالیزم (نیو-جیۆ)
بزووتنەوەی هونەری

نووسینی :- مامۆستا قادر میرخان 

نیو مینیمالیزم کە بە کورتی بە نیو جیۆ (چەمکگەرایێی ئەندازەیی) ناسراوە، لە کۆتایی سەدەی بیستەمدا وەک بزووتنەوەیەکی هونەری بە پلەی یەکەم لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا سەریهەڵدا. کاردانەوەیەک بوو دژی ئەو دەربڕینگەرایی و هونەری چەمکییەی کە لە دەیەکانی پێشوودا زاڵ بوو. ئەم بزووتنەوەیە توخمەکانی مینیمالیزم و ئەبستراکتێکی ئەندازەیی تێکەڵ کرد بە گرنگیدان بە بازرگانی و کولتوری بەکاربەر و پەیوەندی نێوان هونەر و کۆمەڵگا.

ئەو هونەرمەندانەی پەیوەندییان بە نیو مینیمالیزمەوە هەبووە، وەک پیتەر هالی، هایم شتاینباخ و جێف کوونز، زۆرجار کەرەستەی پیشەسازی و شێوەی ئەندازەیی و ڕەنگی گەشاوە و زیندوویان دروستکردنی بەرهەمەکانیان لە نێو ئەوانیتردا بەکاردەهێنا. ئەوان توخمەکانی دیزاینی بازرگانییان لەخۆگرت، وەک لۆگۆ، پاکەتکردنی بەرهەم و فۆرمەکانی تەلارسازی، بۆ لێکۆڵینەوە لە بابەتەکانی پەیوەست بە بەکاربەری، ژیانی شار و کاریگەری تەکنەلۆژیا لەسەر کۆمەڵگا.

بزووتنەوەکە تەحەدای چەمکە نەریتییەکانی هونەری کرد، سنوورەکانی نێوان کولتوری بەرز و نزمی کاڵکردەوە بە هێنانە ناوەوەی شتومەکی ڕۆژانە و جوانیناسی بازرگانی لە کارە هونەرییەکانیاندا. نیو مینیمالیزم ئامانجی ڕەخنە و پرسیارکردن بوو لە نۆرمەکانی باوی هونەر و کۆمەڵگا لە هەمان کاتدا لێکۆڵینەوە لە پەیوەندی نێوان هونەر و کولتووری جەماوەری.

نیو مینیمالیزم، یان نیو جیۆ، بزووتنەوەیەکی فرەلایەنە بوو کە ڕێباز و بیرۆکەی هونەری جۆراوجۆری کۆکردەوە. لێرەدا چەند لایەن و تایبەتمەندییەکی دیکەی بزووتنەوەکە دەخەینەڕوو:

١- ئەبستراکتێکی ئەندازەیی: هونەرمەندان لەم بزووتنەوەیەدا زۆرجار شێوەی ئەندازەیی و هێڵی پاک و فۆڕمی وردیان لە کارە هونەرییەکانیاندا بەکاردەهێنا. ئەم شێوانە هەندێک جار لە شێوەی تۆڕیی ڕێکخرابوو، جەختیان لەسەر ڕێکخستن و پێکهاتە دەکردەوە.
٢- ڕەخنەی کولتوری بەکاربەر: هونەرمەندانی نیو مینیمالیستی زۆرجار توخمەکانی کولتوری بەکاربەر، وەک لۆگۆ، براندکردن و جوانکاری بازرگانی، دەخستە ناو هونەرەکەیانەوە. ئەمەش ڕێگایەک بوو بۆ ڕەخنەگرتن و سەرنجدان لەسەر بەکاڵاکردنی هونەر و وەسوەسەی کۆمەڵگا بۆ کاڵای بەکاربەر.
٣- ڕەنگی گەشاوە و دیزاینی ئەستوور: کارەکانی ناو ئەم بزووتنەوەیە زۆرجار ڕەنگی تایبەتمەندی زیندوویان تێدابوو، لەگەڵ دیزاینی بوێر و سەرنجڕاکێش. ئەم جوانکاریانە ئیلهامیان لە ڕیکلام و پاکەتکردنی بەرهەم و دیمەنی شارەکانەوە وەرگرتووە.
٤- گەڕان بەدوای کەرەستەدا: کەرەستە پیشەسازییەکانی وەک کانزا، پلاستیک، ڕووناکی فلۆرۆسەنت و ئەکریلیک بە شێوەیەکی باو لەلایەن هونەرمەندەکانی نیو مینیمالیستییەوە بەکاردەهێنران. ئەوان ئەم ماددانەیان لە باوەش گرت بۆ ئەوەی جیاوازییەکی توند لەگەڵ میدیا هونەرییە نەریتییەکانی ڕابردوودا دروست بکەن.
٥- بنەما چەمکییەکان: لە کاتێکدا جەختی لەسەر جوانکاریی بینراو دەکردەوە، نیو مینیمالیزم ڕەگ و ڕیشەی قووڵی لە هونەری چەمکیدا هەبوو. هونەرمەندان سەرنجیان لەسەر گەڕان بەدوای بیرۆکەکانی پەیوەست بە بەرهەمهێنانی بەکۆمەڵ، ناسنامەی کولتووری، بەکاربەری و کاریگەرییەکانی تەکنەلۆژیا لەسەر کۆمەڵگا بوو.
٦- دووبارە کۆنتێکستکردنی شتەکان: زۆرجار شتە ڕۆژانەکان لەناو کارە هونەرییەکاندا دووبارە کۆنتێکست دەکرانەوە. هونەرمەندان ئەم شتە ئاساییانەیان دەگرت و لە چوارچێوەیەکی هونەری نوێدا دەیانهێنایە ناوەوە، بینەرانیان بانگهێشت دەکرد بۆ ئەوەی بە گرنگی و ماناکانیاندا بچنەوە.
٧- کاریگەری لەسەر هونەری هاوچەرخ: میراتی نیو مینیمالیزم لە فۆرمەکانی هونەری هاوچەرخی جۆراوجۆردا دەبینرێت، بەتایبەتی لە کایەکانی هونەری ئینستەڵەیشن، پەیکەرسازی و میدیای تێکەڵاودا. کاریگەرییەکانی لەسەر مێژووی هونەر و گفتوگۆی بەردەوامی نێوان هونەر و بەکاربەری و کۆمەڵگا هێشتا بەرچاوە.
٨- ئەبستراکت و وردبینی ئەندازەیی: هونەرمەندان لەم بزووتنەوەیەدا لایەنگری فۆڕمی ورد و ئەندازەیی بوون. زۆرجار تۆڕ و گۆشە چوارگۆشە و بازنە و شێوەی دیکەیان بەکاردەهێنا و بە پێکهاتەی حیسابکراو و پێکهاتەدار ڕێکیان دەخستن. جەختکردنەوە لەسەر هێڵە پاکەکان و وردبینی بیرکاری ئاوێنەیەکی بزووتنەوەی مینیمالیستی پێشوو بوو لە هەمان کاتدا بردییە ناو خاکی چەمکی نوێوە.
٩- ڕەخنەی کولتوری بەکاربەر و جوانیناسی بازرگانی: هونەرمەندانی نیو مینیمالیستی بە قووڵی سەرقاڵی ڕەخنەگرتن بوون لە کولتوری بەکاربەر. ئەوان توخمەکانی ڕیکلام، لۆگۆی کۆمپانیاکان، پاکەتکردنی بەرهەم و تەلارسازی شارەکانیان خستە ناو کارەکانیانەوە. بە کەڵک وەرگرتن لەم جوانیناسییە بازرگانیانە، بە وەرگرتنی وێنە و هێماسازی کاڵا بەرهەم هێنراوەکانی بەکۆمەڵ، تەحەدای چەمکی (هونەری بەرز)یان کرد.
١٠- ڕەنگ و دیزاین: بزووتنەوەکە ڕەنگی بوێر و زیندوو لە باوەش گرتبوو، زۆرجار بە پێچەوانەی توندی فۆرمەکانی ئەندازەیی مینیمالیستییەوە بەکاریان دەهێنا. ڕەنگی گەشاوە و ڕەنگی نیۆن و کۆنتراستی بەرز بە ئەنقەست بەکارهێنران بۆ ڕاکێشانی سەرنج و گەیاندنی هەستکردن بە ژینگەی بەکاربەر کە لە ڕووی بینراوەوە تێر بووە.
١١- کەرەستە و کاریگەری پیشەسازی: نیو مینیمالیزم کەرەستە پیشەسازییەکانی وەک پۆڵا، پلێکسی گلاس، ڕووناکی فلۆرۆسنت و پلاستیک لەخۆ گرت. ئەم ماددانە نەک تەنها بەهۆی کوالیتی بینراو و پێکهاتەییەکانیانەوە بەکارهێنران بەڵکو بۆ گرنگی هێماداریان لە نوێنەرایەتیکردنی جیهانی پیشەسازی و بەرهەمهێنراوی بەکۆمەڵدا بەکارهێنران.
١٢- قووڵی چەمکی و شرۆڤەی کولتووری: نیو مینیمالیزم لە دەرەوەی جوانیناسیی بینراو، بە قووڵی چەمکی بوو. هونەرمەندان بەرهەمەکانیان وەک سەکۆیەک بۆ لێدوان لەسەر لایەنە جۆراوجۆرەکانی کۆمەڵایەتی بەکاردەهێنا: بەکاربەری، تەکنەلۆژیا، جیهانگیری و تێکەڵبوونی هونەر لەگەڵ کولتووری جەماوەری. بزووتنەوەکە ڕەسەنایەتی هونەری لە جیهانێکدا کە کاڵاکردن زاڵ بوو، خستە ژێر پرسیارەوە.
١٣- دووبارە کۆنتێکستکردن و گۆڕینی شتەکان: خەیاڵی شتە ڕۆژانەکانیان لەناو چوارچێوەی هونەریدا دووبارە دەکرانەوە، گۆڕانکاری لە گرنگییەکانیاندا. هونەرمەندان بە دانانی ئەو شتانە لەناو کایەی هونەردا، تەحەدای بینەریان کرد بۆ ئەوەی دووبارە ماناکانیان هەڵبسەنگێننەوە و سنووری نێوان هونەر و ئاسایییان خستە ژێر پرسیارەوە.
١٤- میرات و کاریگەری: کاریگەری نیو مینیمالیزم لە ڕێگەی هونەری هاوچەرخەوە دەنگ دەداتەوە. تێکەڵبوونی قووڵی چەمکی، جوانکاری ئەندازەیی و بەشداریکردنی لەگەڵ کولتوری بەکاربەردا کاریگەری لەسەر فۆرمەکانی هونەری جۆراوجۆر هەبووە، لەوانە هونەری ئینستەڵەیشن، پەیکەرسازی و میدیای تێکەڵ. هونەرمەندان بەردەوامن لە وەرگرتنی ئیلهام لە نیو مینیمالیزم، بەدواداچوون بۆ بابەتەکانی بەرهەمهێنانی بەکۆمەڵ، بەکاربەری و پەیوەندییە پەرەسەندووەکانی نێوان هونەر و کۆمەڵگا.

سروشتی فرەلایەنەی بزووتنەوەکە، کە جوانیناسی بینراو لەگەڵ گەڕانێکی قووڵی چەمکی تێکەڵ دەکات، نیو مینیمالیزمی وەک ساتێکی سەرەکی لە مێژووی هونەری هاوچەرخدا دامەزراند، کە تەحەدای چەمکە ئاساییەکانی هونەر و جێی خۆی لە ناو کۆمەڵگەیەکی بەکاربەردا کردۆتەوە.

جوانی نیو مینیمالیزم لە تێکەڵکردنی وردبینی جوانکاری و چەمکە بیرکەرەوەکاندایە:
١- سادەیی و ئاڵۆزی بینراو: زۆرجار کارە هونەرییە نیو-مینیمالیستییەکان لە یەکەم نیگادا ڕووبەرێکی سادەی بینراو پێشکەش دەکەن. بەڵام لەگەڵ پشکنینی قووڵتردا، پەردە لەسەر چینەکانی ئاڵۆزییەکان ئاشکرا دەکەن، بینەران بانگهێشت دەکەن بۆ گەڕان بەدوای ئەو وردەکارییانەی کە لەناو شێوە و ڕەنگ و کەرەستە ئەندازەییەکان شاراوەن.
٢- هاوئاهەنگی فۆرم و پەیام: بزووتنەوەکە بە شێوەیەکی درەوشاوە ڕەنگینیی فۆرمەکانی مینیمالیستی لەگەڵ قووڵایی هونەری چەمکیدا تێکەڵ دەکات. هێڵە پاکەکان و وردبینییە ئەندازەییەکان وەک کانڤاسێک بۆ دەربڕینی بیرۆکەی قووڵ سەبارەت بە کۆمەڵگا و بەکاربەری و ئەزموونی مرۆڤایەتی کاردەکەن.
٣- شرۆڤەیەکی ئیستفزازی: نیو مینیمالیزم تەحەدای بینەران دەکات کە بە پەیوەندییەکانیان لەگەڵ جیهانی دەوروبەریاندا بچنەوە. ئەم کارە هونەریانە بە تێکەڵکردنی توخمەکانی کولتوری بەکاربەر و شتە ڕۆژانەییەکان، هاندەری بیرکردنەوەن لە کاریگەریی بەرهەمهێنانی بەکۆمەڵ و بازرگانیکردن لەسەر ژیانمان.
٤- یەکتربڕینی هونەر و ژیانی ڕۆژانە: بزووتنەوەکە سنوورەکانی نێوان هونەر و شتە ئاساییەکان کاڵ دەکاتەوە، شتە ئاساییەکان و جوانیناسی بازرگانی دەگۆڕێت بۆ هۆکاری گواستنەوە بۆ دەربڕینی هونەری. ئەم چوارڕێیانە بانگهێشتی هەڵسەنگاندنەوە دەکات بۆ ئەوەی کە هونەر چی پێکدەهێنێت و چۆن پەیوەندی بە ئەزموونەکانی ڕۆژانەمانەوە هەیە.
٥- کاریگەری بینراو و وەڵامدانەوەی سۆزداری: ڕەنگە قەڵەمەکان و فۆڕمە وردەکان و بەکارهێنانی ماددە پیشەسازییەکان کاردانەوەی سۆزداری بەهێز بورووژێنن. جا هەستکردن بە سەرسامی بێت، چ زانینخوازی بێت، یان تێڕامان، نیو مینیمالیزم ڕێگەیەکی هەیە بۆ سەرقاڵکردنی بینەران لەسەر هەردوو ئاستی فیکری و سۆزداری.
٦- پەیوەندیی بەردەوام: سەرەڕای ئەوەی لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا سەریهەڵدا، شرۆڤەی نیو مینیمالیزم لەسەر بەکاربەری و تەکنەلۆژیا و بە کاڵاکردنی هونەر لە کۆمەڵگەی هاوچەرخدا هێشتا پەیوەندیدارە. تەوەرەکانی بەردەوامن لە دەنگدانەوە و وروژاندنی گفتوگۆکان سەبارەت بە پەیوەندیمان لەگەڵ کولتوری بەکاربەر و گۆڕانی دیمەنی هونەر.
جوانی نیو مینیمالیزم نەک تەنها لە سەرنجڕاکێشی جوانکارییەکەیدا نییە بەڵکو لە توانای وروژاندنی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و هاندانی دیالۆگ سەبارەت بە یەکتربڕینە ئاڵۆزەکانی نێوان هونەر و کۆمەڵگا و ژیانی ڕۆژانەدایە.

شیکاری ڕەخنەگرانە
شیکاری ڕەخنەگرانەی نیو مینیمالیزم لە لایەنە جۆراوجۆرەکاندا قووڵ دەبێتەوە، بەدواداچوون بۆ چوارچێوەی مێژوویی، تەکنیکە هونەریەکانی، قووڵایی چەمکی و کاریگەرییە کۆمەڵایەتییەکانی دەکات. لێرەدا دابەشکردنێک دەخەینەڕوو:

زەمینەی مێژوویی:
پەرەسەندنی هونەری: نیو مینیمالیزم لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا وەک وەڵامێک بۆ باڵادەستی دەربڕینگەرایی و هونەری چەمکی سەریهەڵدا. لەسەر بنەمای مینیمالیزم بنیات نرا بەڵام بە تێکەڵکردنی توخمەکانی کولتوری بەکاربەر و جوانکاری بازرگانی جیا بووەوە.
کەشوهەوای کولتووری: شیکاری زۆرجار دیمەنی کۆمەڵایەتی-فەرهەنگی ئەو سەردەمە لەبەرچاو دەگرێت. ئەم بزووتنەوەیە هاوکات بوو لەگەڵ سەرهەڵدانی بەکاربەری و جیهانگیری و پێشکەوتنی خێرای تەکنەلۆژیا، کە هەموو ئەمانە کاریگەرییان لەسەر گەڕانی هونەرمەندان هەبوو.
تەکنیک و جوانکاری هونەری:
ئەبستراکت و وردبینی ئەندازەیی: ڕەخنەکان لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن هونەرمەندان فۆڕمی ئەندازەیی و ڕێکخستنی وردیان بەکارهێناوە بۆ گەیاندنی پەیامەکان یان وروژاندنی وەڵامەکان. هەروەها بەکارهێنانی کەرەستەی پیشەسازی و ڕەنگە زیندووەکان بۆ گرنگی و کاریگەرییەکانی کە بە وردی لێی دەکۆڵرێتەوە.
ماددییەت و هێماسازی: تێگەیشتن لە هەڵبژاردنی کەرەستە و مانا هێمادارەکانیان لەناو کارە هونەرییەکاندا زۆر گرنگە. شیکاران ورد دەبنەوە لەوەی کە چۆن کەرەستەکان ڕەنگدانەوەی سروشتی پیشەسازی و بەرهەمهێنانی بەکۆمەڵ لە کۆمەڵگەی هاوچەرخدان.
قووڵی چەمکی:
ڕەخنە لە کولتوری بەکاربەر: نیو مینیمالیزم بەهۆی شرۆڤەی بەکاربەری و کاڵاکردن و بوونی جوانیناسی بازرگانی لە هەموو شوێنێکدا پارچە پارچە دەکرێت. زۆرجار شیکاری لە دەوری ئەوە دەسوڕێتەوە کە چۆن هونەرمەندان پەیوەندی نێوان هونەر و کۆمەڵگەی بەکاربەر دەخەنە ژێر پرسیارەوە.
ڕەنگدانەوەی کۆمەڵایەتی: پشکنین سەرنج دەخاتە سەر کاریگەرییە کۆمەڵایەتییە فراوانەکانی تەوەری بزووتنەوەکە. ڕەنگە باسەکان لە دەوری کاریگەرییەکانی تەکنەلۆژیا و جیهانگیری و بەرهەمهێنانی بەکۆمەڵ لەسەر ناسنامەی تاک و بەها کولتوورییەکان بسووڕێنەوە.
کاریگەری و میراتی هونەری:
کاریگەری لەسەر هونەری هاوچەرخ: شیکاران شوێنپێی کاریگەریی بزووتنەوەکە لەسەر بزووتنەوە هونەرییەکانی دواتر و پراکتیزە هونەرییە هاوچەرخەکان دەگرن. ئەوان لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن نیو مینیمالیزم ڕێڕەوی هونەری ئینستەڵەیشن و پەیکەرسازی و میدیای تێکەڵاوی لە قاڵب داوە.
پەیوەندی ئەمڕۆ: باسەکان پەیوەندیی بەردەوامی تەوەرەکانی نیو مینیمالیزم لە کۆمەڵگەی ئەمڕۆدا هەڵدەسەنگێنن. ئەوان لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن شرۆڤەکانی کە لەسەر کولتوری بەکاربەر و تێکەڵبوونی هونەر لەگەڵ کاڵا بەرهەم هێنراوەکانی بەکۆمەڵ بەردەوامە لە دەنگدانەوە.
پێشوازی و مشتومڕەکانی ڕەخنەگران:
ڕەخنەی هونەری: ڕەنگە ڕەخنەگرانی جیاواز دیدگای جۆراوجۆر سەبارەت بە خاڵە بەهێزەکان و لاوازییەکان و بەشدارییەکانی بزووتنەوەکە لە جیهانی هونەردا پێشکەش بکەن. ڕەنگە مشتومڕ سەبارەت بە کاریگەریی ڕەخنە کۆمەڵایەتی-فەرهەنگییەکانی یان کاریگەرییە بەردەوامەکانی هەڵبژاردنە جوانکارییەکانی سەرهەڵبدات.
شیکارییە ڕەخنەییەکانی نیو مینیمالیزم بەناو بنەما جوانکارییەکانی و ڕەخنە کۆمەڵایەتی-فەرهەنگییەکانی و کاریگەرییە بەردەوامەکانی بزووتنەوەکەدا دەڕۆن و تێگەیشتنێکی گشتگیر لە گرنگییەکەی لە مێژووی هونەر و گوتاری هاوچەرخدا دەخەنە ڕوو.
چەوساندنەوەی مانا: زۆرجار ڕەخنەگران لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن هونەرمەندان نیو مینیمالیستی هێماکانی کولتوری بەکاربەر دووبارە بە ئامانج دەکەنەوە بۆ چەوساندنەوەی مانا ڕەسەنەکانیان. ئەوان پرسیار دەکەن کە چۆن ئەم دووبارە لێکدانەوەیانە تەحەدای نۆرم و بەها کۆمەڵایەتییەکان دەکەن.
ئایرۆنی و پارۆدی: هەندێک شیکاری لەسەر بەکارهێنانی ئیرۆنی و پارۆدی لەناو کارە هونەرییە نیو مینیمالیستەکاندا جەخت دەکەنەوە. هونەرمەندان بە خۆبەدەستەوەدانی جوانیناسی بازرگانی بە شێوەیەکی زیادەڕەوی یان تەنزئامێز، تیشک دەخەنە سەر بێماناییەکانی کولتوری بەکاربەر.
ڕەچاوکردنی فەزایی و ژینگەیی:
کارلێککردن و بەشداریکردن: زۆرجار هەڵسەنگاندنەکان لەبەرچاو دەگرن کە بینەران چۆن کارلێک لەگەڵ دامەزراندنەکانی نیو-مینیمالیستی دەکەن. ئەوان پەیوەندییە فەزاییەکانی نێوان کارە هونەریەکان و بینەر و ژینگەی دەوروبەر دەکۆڵنەوە، جەخت لەسەر بەشداریکردن و ئەزموونی بینەر دەکەنەوە.
دامەزراوە تایبەتەکانی شوێن: ڕەنگە ڕەخنەکان گرنگی دامەزراندنە تایبەتەکانی شوێن لە ناو نیو مینیمالیزمدا تیشک بخەنە سەر. ئەوانەی لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە ئەم کارە هونەریانە چۆن پەیوەندییان بەو فەزایانە هەیە و دەیانگۆڕن کە تێیدا نیشتەجێن، ئەمەش تەحەدای ڕێکخستنە ئاساییەکانی گەلەری دەکەن.
نیشانەزانیی و هێماسازی:
شیکاری نیشانەیی: شیکاران ئەو هێما و نیشانە و زمانی بینراوەی کە لە کارە هونەرییە نیو-مینیمالیستەکاندا جێگیرکراون، پارچە پارچە دەکەن. ئەوان شیکاری دەکەن کە ئەم توخمانە چۆن پەیامەکان سەبارەت بە بەکاربەری و تەکنەلۆژیا و پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکان دەگەیەنن.
ئاماژە ڕەمزیەکان: گەڕان بەدوای ئاماژە ڕەمزیەکان لەناو کارە هونەریەکانی بزووتنەوەکەدا یارمەتیدەرە بۆ ئاشکراکردنی چینە قووڵەکانی مانا. هەڵبژاردنی هونەرمەندان لە بەکارهێنانی هێما یان شتە تایبەتەکاندا بۆ گرنگی کولتووری و کۆنتێکستەکانیان بە وردی دەکۆڵرێتەوە.
ڕەگەز و ناسنامە و سیاسەت:
ڕەخنەی فێمینیست: هەندێک لە شیکارییەکان چاویلکەیەکی فێمینیست دەگرنەبەر، لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن نیو مینیمالیزم لەگەڵ سیاسەتی جێندەریدا بەشداری دەکات. ئەوان لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە ئایا بزووتنەوەکە ڕۆڵی جێندەری نەریتی لە هونەر و کۆمەڵگادا تەحەدا دەکات یان بەهێزی دەکات.
ناسنامە و نوێنەرایەتی: ڕەنگە باسەکان لە دەوری ئەوە بسووڕێنەوە کە چۆن نیو مینیمالیزم باس لە پرسەکانی ناسنامە و ڕەگەز و نوێنەرایەتی دەکات. ئامانجی ڕەخنەکان ئەوەیە بزانن کە ئایا بزووتنەوەکە بە شێوەیەکی گونجاو ئەم تەوەرانە دەخاتە ڕوو یان لە گەڕانەکانیدا کەم دەبێتەوە.
ڕەخنەی دامەزراوەیی و هێزەکانی بازاڕ:
ڕەخنە لە دامەزراوە هونەریەکان: هەندێک لە شیکارییەکان سەرنج دەخەنە سەر ڕەخنەی نیو مینیمالیزم لە دامەزراوە هونەریەکان و بازاڕی هونەر. ئەوان پرسیار دەکەن کە چۆن بزووتنەوەکە تەحەدای بازرگانیکردنی هونەر و داینامیکی جیهانی هونەر دەکات.
بە کاڵاکردنی هونەر: باسەکان لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە ئایا نیو مینیمالیزم بە سەرکەوتوویی بەرەنگاری دەبێتەوە یان بەبێ ئاگاداری بەشداری دەکات لە کاڵاکردنی هونەر. ڕەخنەگران هەڵوێستی بزووتنەوەکە لەسەر بەهای ناوەکی هونەر لە بەرامبەر بەهای بازاڕدا هەڵدەسەنگێنن.
بە پارچەپارچەکردنی نیو مینیمالیزم لە ڕێگەی ئەم عەدەسە زیادەوە جا شرۆڤەی بەکاربەری بێت، بەشداریکردنی فەزایی بێت، نیشانەناسی بێت، کاریگەرییە کۆمەڵایەتی-سیاسیەکان بێت، یان پەیوەندییەکەی لەگەڵ بازاڕی هونەردا- تێگەیشتنێکی دەوڵەمەندتر لە ئاڵۆزییەکان و کاریگەرییەکانی لەناو کایەی هونەری هاوچەرخدا سەرهەڵدەدات.

نیو مینیمالیزم (نیۆ جیۆ) باشترین هونەرمەندان
نیو مینیمالیزم کە بە نیو جیۆ ناسراوە، شانازی بە چەندین هونەرمەندی کاریگەرەوە دەکرد کە بەرهەمەکانیان ڕۆڵی سەرەکی بوون لە پێناسەکردن و بەناوبانگکردنی بزووتنەوەکە. لێرەدا هەندێک لە کەسایەتییە دیارەکان دەخەینەڕوو:

پیتەر هالی: بەناوبانگە بە ئەبستراکتە ئەندازەیییەکانی کە ڕەنگی فلۆرۆسەنت و پێکهاتەی دووبارەبووەوە و هاوشێوەی زیندانەکانی تێدابوو، کارەکانی هالی زۆرجار هێمای زیندانیکردنی کۆمەڵایەتی بوو لەناو تۆڕە ئەندازەییەکان.
ئاشلی بیکەرتۆن: توخمەکانی نیگارکێشی و پەیکەرسازی تێکەڵ کرد، کارە هونەرییە زیندوو و تێکەڵەکانی دروستکرد کە ڕەخنەی لە کولتوری بەکاربەر گرت بە تێکەڵکردنی وێنەکانی ڕیکلام و میدیای گشتی لە کارەکانیدا.
هایم شتاینباخ: بە هونەری کۆکردنەوە ناسراوە، شتاینباخ شتەکانی ڕۆژانەی لەسەر ڕەفە یان نمایشەکان ڕێکدەخست، زۆرجار ڕەنگی گەشاوەی تێدابوو و بەدواداچوون بۆ گرنگی کولتووری کاڵا بەکاربەرەکان دەکرد.
جێف کونز: هەرچەندە بە تەنیا پەیوەندی بە نیو مینیمالیزمەوە نەبووە، بەڵام زنجیرە بەرهەمە سەرەتاییەکانی کوونز، وەک زنجیرە "نوێ"یەکەی، کاریگەرییەکی نیو جیۆیان پیشان دەدا. ئەو جوانیناسی بازرگانی بەکارهێنا و شتە عادییەکانی بە شێوەیەک دووبارە کۆنتێکست کردەوە کە کۆمێنتی لەسەر کولتوری بەکاربەر دەکرد.
مێیەر ڤایسمان: هونەرەکەی بریتی بوو لە تێکەڵەیەک لە نیگارکێشان و پەیکەرسازی و ئینستەڵەیشن، کە توخمە بازرگانی و بەرهەمە بەکۆمەڵەکانی تێدابوو بۆ لێکۆڵینەوە لە تەوەری بەکاربەری و دەستکردی کۆمەڵگەی هاوچەرخ.
فیلیپ تافێ: لە کاتێکدا کە بە پلەی یەکەم پەیوەندی بە بزووتنەوەی نیو-ئێکسپریشنیستییەوە هەبوو، هونەری تافێ کاریگەرییەکانی نیوجیۆی ئاشکرا کرد، بە تایبەتی لە بەکارهێنانی نەخش و ئەندازەیی و ڕەنگی گەشاوە بۆ دروستکردنی پێکهاتەی ئاڵۆز و چیندار.
ئەم هونەرمەندانە لە نێوان ئەوانی تردا ڕۆڵی سەرەکییان بینی لە داڕشتنی نیو مینیمالیزم لە ڕێگەی ڕێبازە داهێنەرەکانیان و قووڵی چەمکی و توانای تێکەڵکردنی جوانیناسی مینیمالیستی لەگەڵ توخمەکانی کولتوری بەکاربەردا، ئەمەش کاریگەرییەکی بەردەوامیان لەسەر هونەری هاوچەرخ بەجێهێشت.

لویس بۆژوا، ١٩١١-٢٠١٠

  Louise Bourgeoise 

نووسینی : مامۆستا قادر میرخان 

هونەرمەندێکی سەرنجڕاکێشی فرێنچ- ئەمێرکان بوو، بە درێژایی ژیانی پیشەیی خۆی لە چەندین بابەتدا قووڵ بووەتەوە. زۆرجار کارە هونەریەکانی ڕەنگدانەوەی ئەزموونە کەسییەکانی بوون، بەتایبەتی ئەوانەی ڕەگیان لە منداڵی ئەودا هەبووە. گەڕان بەدوای بابەتەکانی وەک خۆماڵی بوون، خێزان، سێکس و جەستەی مرۆڤ بە قووڵی لەگەڵ دیمەنی دەروونی و سۆزداریەکانی ئەودا تێکەڵ بوون.

هونەری بۆرژوا بە ئاسانی لە بزووتنەوەیەکی هونەری دیاریکراودا قەتیس نییە، هەرچەندە کارەکانی دەنگدانەوەیان لەگەڵ ئەو توخمانە هەیە کە لە سوریالیزم، هونەری فێمینیست و بزووتنەوەی ئەبستراکت ئێکسپریشنیستا دەبینرێن. پارچە پەیکەرسازییەکانی کە زۆرجار گەورە و سەپێنەر بوون، بینەرانیان بانگهێشت دەکرد بۆ ئەوەی لەگەڵ تەوەری یادەوەری، زەبر و زەنگ و ئاڵۆزی هەستەکانی مرۆڤدا بەشداری بکەن.

منداڵییەکەی کە بە ناپاکی باوکی و ناڕەحەتی دایکی و ڕۆڵی خێزان لە داڕشتنی ناسنامەی مرۆڤدا دیار بوو، بوو بە مۆتیڤێکی دووبارەبووەوە لە کارەکانیدا. بەکارهێنانی کەلوپەلی ناوماڵ لە پەیکەرەکانیدا، وەک کورسی و ئاوێنە و جێگا، هەستێکی ئینتیمای دەگەیاند و لە هەمان کاتدا باسی چەمکە دەروونییە گەورەکانیشی دەکرد.

دەربڕینی هونەری بۆرژوا ئامرازێک بوو بۆ ڕووبەڕووبوونەوە و پرۆسێسکردنی ڕابردووی خۆی، بەکارهێنانی هونەر وەک جۆرێک لە چارەسەرکردن. گەشتەکەی بەناو هونەردا بە قووڵی کەسی بوو لە هەمان کاتدا بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش پەیوەندیدار بوو، دەستی خستە سەر ئەزموون و هەستە گشتگیرەکان کە دەنگدانەوەیان لەلای زۆر کەسدا هەیە.

زنجیرەی کارەکانی ژنی ماڵەوە(فام مەیزۆن)ی لویس بۆرژوا، بەڕاستی گەڕانێکی بەهێزە بۆ ناسنامەی مێینە و چاوەڕوانییەکانی کۆمەڵگا. تابلۆکان فیگەری مێینەی ڕووت نیشان دەدەن کە سەر و جەستەیان بە توخمە تەلارسازییەکانی وەک خانوو یان بینا جێگەی گرتووەتەوە، ئەمەش هێمای زیندانیکردن یان تێکەڵبوونی ناسنامەیە لەگەڵ فەزای ناوخۆیی.

خودی ناونیشانەکە کە بە زمانی ئینگلیزی وەرگێڕدراوە بۆ "ژنی ماڵەوە" یان "ماڵی ژن"، ڕاستەوخۆ پەیوەستە بەو بابەتانەی کە بۆرژوا لێیانی دەکۆڵیەوە- ئەو ڕۆڵە کۆمەڵایەتیانەی کە بەسەر ژناندا سەپێنراون، زۆرجار لەناو کایەی ناوماڵدا قەتیس بوون. بۆرژوا بە گۆڕینی فۆڕمی مێینە بە پێکهاتە تەلارسازییەکان، بە شێوەیەکی ڕەمزی ئەو ڕێگایانە نیشان دەدات کە چاوەڕوانییەکانی کۆمەڵگا و خۆماڵیبوون دەتوانن ناسنامەی ژن زاڵ بکەن و لە قاڵبی بدەن.

ئەم زنجیرەیە وەک تانەیەکی کاریگەرلەسەر خەبات و ئاڵۆزییەکانی ناسنامەی مێینە وەستاوە، ڕۆڵی جێندەری نەریتی دەخاتە بەر تەحەدا و ڕۆشنایی دەخاتە سەر لایەنە دەروونییەکانی قەتیسبوون لە چوارچێوەی چاوەڕوانییەکانی کۆمەڵگادا. بەکارهێنانی ئەم وێنە سوریال و مێتافۆریانە وەک زمانێکی بینراو بۆ گەیاندنی ئەزموونە سۆزداری و دەروونییەکانی ژنان لەگەڵ پەیوەندی ڕۆڵی ناوماڵ و سنووردارکردنی کۆمەڵگادا کاردەکات.

ڕۆژنامەی نیویۆرک تایمز ڕایگەیاندووە کە کارەکانی "کۆمەڵێک بابەتی دووبارەبووەوەیان هاوبەش کردووە، کە سەنتەری جەستەی مرۆڤ پێویستی بە پەروەردەکردن و پاراستن بووە لە جیهانێکی ترسناکدا.]

فابیەن ڤێردیە

نووسینی : مامۆستا قادر میرخان 

فابیەن ڤێردیە لەدایکبوی ساڵی ١٩٦٢، نیگارکێشێکی فەرەنسییە و دوای چەندین ساڵ لە خوێندن لە چین ئێستا لە فەرەنسا نیشتەجێیە. یەکەم ژنی غەیرە چینی بوو کە بڕوانامەی پۆست گراجوەیتی لە هونەرە جوانەکاندا لەلایەن پەیمانگای هونەرە جوانەکانی سیچوان لە شاری چۆنگچینگ لە چین پێبەخشرا.

(یەکگرتنی تەواوی کاریگەرییەکانی ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات)
بە قەبارەیەکی گەورە تابلۆ ئەبستراکتەکانی بەناوبانگە کە تێکەڵەیەکی هاوسەنگ لە کاری فڵچە پیشان دەدەن کە ئیلهامیان لە خەتی چینی و تەکنیکەکانی وەرگرتووە، ئاماژەکانی دەربڕینی ئەبستراکتی ڕۆژئاوایی وەرگرتووە.

گەشتە هونەریەکەی ڤێردیە بریتی بوو لە لێکۆڵینەوەیەکی گوێڕایەڵ لە نیگارکێشانی ڕەنگی نەریتی چینی و خۆشنووسی، کاتێکی لە چین بەسەر برد بۆ فێربوون لە ئوستادەکان. ئەو ئەم تەکنیکانەی لەگەڵ زمانی هونەری خۆیدا گونجاند، فڵچەی گەورە و ئامرازی ناتەقلیدی بەکارهێنا بۆ دروستکردنی پێکهاتەی دینامیکی و دەربڕین لەسەر ڕووبەری گەورەی کانڤا.

زۆرجار بەرهەمەکانی هەستی جووڵە و وزە دەگەیەنن، جەوهەری هێزە سروشتییەکانی وەک با ، ئاو و جووڵە دەگرن. هونەری ڤێردیە نەک هەر نوێنەرایەتی تێکەڵاوبوونی نەریتە کولتوورییە جیاوازەکان دەکات بەڵکو ڕەنگدانەوەی گەڕانە فەلسەفیەکانی و پەیوەندی قووڵی لەگەڵ خودی پرۆسەی خوڵقاندندایە. خۆبەخشییەکەی بۆ پێشخستنی سنووری تەکنیکە نەریتییەکانی نیگارکێشی، بووەتە هۆی ناساندنی لە جیهانی هونەردا و ستایش کردنی.

گەشتە هونەریەکەی فابیان ڤێردیە تەواو سەرنجڕاکێشە. ڕێبازی ئەو بۆ هونەر بریتییە لە گەڕانێکی قووڵ لە فیزیکییەتی نیگارکێشان و پەیوەندی نێوان جووڵە و ئاماژە و دروستکردن.

ئەو بە شێوازە ناتەقلیدییەکانی ناسراوە، زۆرجار فڵچەی گەورە و ووزەی جەستەی خۆی بەکاردەهێنێت بۆ بۆیاخکردن لەسەر کانڤاسە گەورەکان کە لەسەر زەوی ڕاخراون. ئەم بەشدارییە جەستەییە لەگەڵ کارەکانیدا ڕێگەی پێدەدات کە پێکهاتەی ئاڵۆز و هێڵی داینامیکی و ئاماژەی فراوان دروست بکات کە هەستی ڕیتم و وزە بەرجەستە دەکات.

کارەکانی ڤێردیە لە خودی کردەی نیگارکێشان تێدەپەڕێت؛ پەیوەندی بە پرۆسەکەوە هەیە، کارلێکی نێوان هونەرمەند و کانڤاسەکە و ئەو هەستانەی کە لە ڕێگەی هەر لێدانێکەوە دەگوازرێنەوە. زۆرجار پارچەکانی هەستێکی دینامیزم دەورووژێنن، جەوهەری دیاردە سروشتییەکان یان ڕۆحی مۆسیقا و سەما دەگرن.

جگە لەوەش گەشتەکەی تەنها تەکنیک نییە؛ هەروەها ڕەگ و ڕیشەی قووڵی لە فەلسەفە و ڕۆحانیەتدا هەیە. ئەو لە کارەکانیدا لە چەمکی "کی" (لێشاوی وزە)ی لێکۆڵیەوە، ئیلهامی لە تائۆیزم و پەیوەندییەکانی ژیانەوە وەرگرتووە. ئەم گەڕانە بەدوای لایەنە ڕۆحییەکانی هونەردا، لەگەڵ لێهاتوویی تەکنیکی ئەودا، بەشدارە لە قووڵایی و دەوڵەمەندی دروستکراوەکانی.

خۆبەخشی ڤێردیە بۆ پیشەکەی و توانای تێکەڵکردنی کاریگەرییە جۆراوجۆرەکان بۆ دەربڕینێکی هونەری یەکگرتوو و قووڵی کەسی، پێگەی خۆی وەک کەسایەتییەکی بەرچاو لە هونەری هاوچەرخدا چەسپاندووە.

شیکاری ڕەخنەگرانە

١- تێکەڵبوونی نێوان کولتوورەکان: زۆرجار ڕەخنەگران و پسپۆڕانی هونەر تیشک دەخەنە سەر توانای ڤێردیە بۆ تێکەڵکردنی نەریتە هونەرییە ڕۆژهەڵاتی و ڕۆژئاواییەکان. تێکەڵکردنی تەکنیکەکانی خەتی چینی لە چوارچێوەی دەربڕینی ئەبستراکت ڕۆژئاوایی وەک ڕێبازێکی ناوازە و داهێنەرانە سەیر دەکرێت.
٢- فیزیکیی و پرۆسێس: زۆرجار شیکاری لەسەر فیزیکییەتی پرۆسەکەی ڤێردیە دەکرێت. ڕەخنەگران لێکۆڵینەوە لە چۆنیەتی بەکارهێنانی ئامرازە ناتەقلیدییەکان، قەبارەی کانڤاسەکانی و بەشداریکردنی جەستەیی لەگەڵ بۆیاخەکەدا هەموو ئەمانە بەشدارن لەو دینامیزم و وزەیەی کە لە کارەکانیدا هەیە. پرۆسەکەی بەقەد بەرهەمەکەی تەواو گرنگ دەبێت.
٣- ڕۆحانیەت و فەلسەفە: زۆرجار لە بازنەی ڕەخنەگرانەدا باس لە گەڕانی ڤێردیەر بۆ چەمکە فەلسەفییەکان، وەک "کی" و بنەماکانی تائۆیی دەکرێت. ڕەخنەگران لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن ئەم توخمە ڕۆحیانە دەگۆڕدرێن بۆ سەر کانڤاس و چۆن بەشداری دەکەن لە قووڵایی سۆزداری و دەنگدانەوەی هونەرەکەیدا.
٤- ئاماژە و جوڵەی دەربڕین: ڕەخنەگران جەخت لەسەر توانای ڤێردیەر دەکەنەوە بۆ گرتنی لێشاوی جووڵە لە تابلۆکانیدا. زۆرجار فڵچەی ئاماژە و هێڵە ڕیتمییەکان و پێکهاتە دینامیکییەکانی هەستێکی جووڵە و زیندوویی دەورووژێنن، ئەمەش دەبێتە هۆی گفتوگۆکردن لەسەر ئەو هەست و وزانەی کە لە ڕێگەی هونەرەکەیەوە دەگوازرێنەوە.
٥- داهێنان لە هونەری هاوچەرخدا: تەکنیکە داهێنەرەکانی ڤێردیەر و پابەندبوونی بە بەرینکردنی سنووری شێوازە نەریتییەکانی نیگارکێشان لە شیکارییە ڕەخنەییەکاندا تیشکیان دەخرێتە سەر. زۆرجار ڕەخنەگران لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن کارەکانی بەشداری لە پەرەسەندنی هونەری هاوچەرخدا دەکەن و چۆن تەحەدای چەمکە ئاساییەکانی نیگارکێشی دەکات.

بە گشتی شیکارییە ڕەخنەگرانەکانی هونەری فابیان ڤێردیە زیاتر لەسەر لێهاتوویی تەکنیکی ئەو، تێکەڵبوونی کاریگەرییە کولتوورییەکان، قووڵایی فەلسەفی کارەکانی و کاریگەریی ڕێبازە داهێنەرەکەی لەسەر دیمەنی هونەری هاوچەرخ فراوانترە.

تائۆیزم:-
تائۆیزم پێی وایە مرۆڤ و ئاژەڵەکان دەبێ بە هاوسەنگی لەگەڵ تاو، یان گەردوون بژین. تائۆیستەکان باوەڕیان بە نەمریی ڕۆحی هەیە، کە ڕۆحی جەستە دوای مردن پەیوەندی بە گەردوونەوە دەکات.

لەبەردەم وێرانەییەکی مرۆییدا
هاوڕێ عەبدوڵا

Sufein Jalal

سەرەتاکانی دەستپێکی هونەری شێوەکاری لە باشوری کوردستاندا وەک کایەیەکی هونەری بۆ ساڵانی حەفتاکان دەگەڕێتەوە. قوتابییە کوردەکان لە پەیمانگا و ئەکادیمیای هونەریی بەغدا سەرەتای خوێندنی هونەری شێوەکارییان دەستپێکرد. سەرەتاکانی خوێندنی ئەکادیمیا و پەیمانگا زیاتر فێرکاری و ئەکادیمی بووە و گواستنەوە و کۆپیکردنەوەی کارە شێوەکارییە کلاسیکییەکانی ڕۆژئاوا بووە. دوای ئەم قۆناغە، قۆناغی ئیشکردنی ڕیاڵیتی و واقیعی دێت، واتا لە گواستنەوە و کۆپیکردنەوەی هونەری شێوەکاریی کلاسیکەوە بۆ گواستنەوە و کۆپیکردنەوەی واقیع. ئەم قۆناغە پتر ڕەهەندێکی ئێستاتیکی بەسەردا زاڵ بوو، لەلایەکی تریشەوە ڕەنگدانەوەی دۆخی کوردستان بووە. دوای ئەم قۆناغەش بەنزیکەیی لەنیوەی دووەمی هەشتاکان بەدواوە، تەکنیک و قوتابخانەی هونەری تر دێنەناو هونەری شێوەکاریی باشوری کوردستانەوە، لەوانەش: ئەبستراکت، ئێکسپرێشینیزم، کوبیزم، سوریالیزم... کاریگەریی ئەم قوتابخانانە بەسەر شێوەکاریی باشورەوە زیاتر دەرەنجامی کۆچی هونەرمەندانی کورد بوو بۆ ئەوروپا. لە ئەوروپادا هەریەک لەو قوتابخانە هونەرییانە دەرهاویشتەی کۆنتێکستێکی دیاریکراو بوونە و هەوڵی ڕەخنەکردن و دابڕانیان داوە لەگەڵ قوتابخانەکانی پێش خۆیاندا. لای هەریەک لەو قوتابخانانە بینینێکی جیاواز هەبووە بۆ واقیع، سەرهەڵدانی هەریەکێکیان ئاماژەیەک بووە بۆ جۆرە بینینێکی تر بۆ واقیع. ئەو قوتابخانە هونەرییانەی ئاماژەمان بۆیان کرد کەم تا زۆر هونەرمەندانی کورد وەک تەکنیکێکی نوێی بەرهەمهێنانی ئیشی تابلۆیی کاریان پێ کردووە. دەکرێت بپرسین تا چەند ئەو کارپێکردنانە دەرەنجامی گۆڕانێکی ڕاستەقینە بوونە و دەلالەت بوونە لە جۆرە بینینێکی تر بۆ واقیع؟ ئایە ئەو کارپێکردنانە نیشانەی ئەو دابڕانەیە کە چی تر ئۆبێکتی تابلۆ تەنیا بەشێوەیەکی ئێستاتیکی و واقیعی و ڕوون نیشاننادرێت؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە لەدەرەوەی باسی ئەم وتارەوەیە، بەڵام بەگشتی دەکرێت بڵێین بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە دەبێت لە فۆرمەوە دەستپێبکەین. ئایە ئەو قوتابخانانە تەنیا وەک تەکنیکێکی ڕووت هاتوونە یان فۆرمیان پێ بەرهەمهێنراوە؟ تەکنیکی ڕووت مەبەستمان ئەوەیە کارپێکردن بەو قوتابخانانە تەنیا لاسایی و هەوڵی نزیکایەتی بوونە لە هونەری ئەوروپی، فۆرمیش مەبەستمان ئەوەیە تا چەند ئەو تابلۆیانەی بەرهەمهاتوون ڕەنگدانەوەی خودێتیی هونەرمەندان و سیاق و سەردەمەکەی خۆیانی پێوە دیاربووە.

پڕۆژەی هونەریی «هەڵوەرین»ی سوفیان جەلال، ساڵی ٢٠١٩ لە «گەلەری ئێستا- کارگەی کۆنی جگەرەی سلێمانی» نمایشکرا. پڕۆژەی هەڵوەرینی سوفیان جەلال یەکێک بوو لە کارە جدییەکان و دەکرێت وەک دابڕانێ سەیری بکەین لە هونەری شێوەکاریی باشووردا، دابڕانێک چ وەک تەکنیک و چ وەک فۆرمیش. تێزەیەک کە زیاتر لەگەڵ دەروونشیکاریدا سەرهەڵدەدات و لەژێر کاریگەریی ئەودا برەوی پێدەدرێت ئەوەیە: هونەر سەر بە ناخودئاگایی هونەرمەندە و سەرچاوەی کاری هونەری لەوێوە سەرهەڵدەدات. لە ڕوانگەی دەروونشیکارییەوە کاتێک چەپاندن و سەرکوت لە ژیانماندا ڕوودەدەن یان لە ڕێگەی خەونەوە دێنەوە یانیش لە ڕێگەی هونەر و ئەدەبەوە بەرجەستەدەبن هتد، هەڵبەت بەرجەستەبوونێک کە بەدروستی خودی هونەرمەندیش نازانێت سەرچاوەکەی کامە غەریزەی چەپێنراو بووە. ئەم تێزەیە سەرەڕای ئاڵۆزی و ناڕوونییەکەی، تێزەیەکە تا ئێستاش برەوی هەیە و ناتوانرێت فەرامۆشبکرێت. «مەسعود فەراسەتی» کە یەکێکە لە ڕەخنەگرە دیارەکانی ئەمڕۆی ئێران، بەدرێژایی ماوەی کارکردنی ڕەخنەیی خۆی لە بواری هونەردا ئیشی بەم تێزەیە کردووە. بەلای فەراسەتییەوە «تەکنیک ڕەبتی بە خودئاگاییەوە هەیە و فۆرمیش سەر بە ناخودئاگاییە». فۆرم لە ناخودئاگایی هونەرمەندەوە دێت و لە ڕێگەی تەکنیکەوە بەرجەستە دەبێت. تەکنیک ئامرازی فۆرمە، تەکنیک ماتریاڵ نییە، بەڵکو شێوازی بەکار‌هێنانی ماتریاڵە. تەکنیک سەر بە پانتایی فێربوونە، بەڵام فۆرم نا. دەکرێت کەسێک فێری تەکنیک و شێوازی بەکارهێنانی ماتریاڵ بێت و کاری تەکنیکی دروستبکات، بەڵام فۆرم فێربوون نییە، فۆرم خوڵقاندنە و دەبێت هونەرمەند بیخوڵقێنێت. هەڵبەت بۆ ئەو خوڵقاندنە هونەرمەند پێویستی بە تەکنیک و فێربوونی تەکنیکی هەیە. گەر لەڕووی چێژەوە جیاوازیی لەنێوان کارێک کە تەکنیکی ڕووتە لەگەڵ کارێکدا کە فۆرمی هونەرییە بکەین، دەکرێت بڵێین لەکاتی دروستکردنی کارێکی تەکنیکیدا هونەرمەند لە پرۆسەی دروستکردنەکەدا چێژ لە کارەکە نابینێت، تەنیا دوای تەواوبوونی کارەکە و بینینی کارەکە، هونەرمەند چێژ لە کارەکە دەبینێت. بەڵام کاتێک هونەرمەند فۆرمی هونەری دەخوڵقێنێت لە خودی پرۆسەی خوڵقاندنەکەشدا چێژدەبینێت. وەک بڵێی لەگەڵ بەکارهێنانی ڕەنگ و فڵچەدا هونەرمەند ناخودئاگای دەردەبڕێت و چێژ لە بەرجەستەبوونی ئەو فۆرمە دەبینێت کە لە ناخودئاگاییەوە دێت. هونەرمەند دەبێت لەگەڵ خۆیدا ڕاستگۆبێت، ڕاستگۆبوون لێرەدا پرسێکی ئەخلاقی نییە بەڵکو پرسێکی بەتەواوی هونەرییە. ڕاستگۆیی واتا هونەرمەند لە ڕێگەی تەکنیکەوە ئەو فۆرمە بەرجەستەبکات کە لە ناخودئاگاییەوە دێت.لە کارەکەی هونەرمەند سوفیان جەلالدا بینەری کارێکین کە فۆرمی هونەری خوڵقاندووە و تایبەتمەندێتیی خودیی هونەرمەندی پێوە دیارە. لە کارەکەیدا جگە لە ڕەنگ، کەرەستە و ماتریاڵی جۆربەجۆری بەکارهێناوە: پوش‌وپەڵاش، توێکڵەپرتەقاڵ، گەنمەشامی، خۆڵ و تەنانەت قرژاڵی سروشتیشی تێدا بەکارهێناوە... لە کارەکانی سوفیاندا بەگشتی بەر بە ڕەنگی زبر و چڕ، داڕشتنی جوڵەئامێز و بەسەریەکدا دراو، کەرەستە و ماتریاڵی جیاواز، دەکەوین. کەرەستە و ماتریاڵەکان، ڕەنگەکان ڕژاونەتە سەریان و تێکەڵ بە ڕەنگەکان بوونە و کەشێکی زبر و چڕیان پێ كێشراوە. شێوازی مامەڵەکردنی سوفیان لەگەڵ تابلۆدا لە ئێکسپرێشینیستە نوێیەکانەوە نزیکە، بەتایبەتیش ئەنسلم کیفەر. ئەنسلم کیفەر وێنەکێش و پەیکەرسازی ناسراوی جیهان، کەڵکەڵەی کارەکانی بەدەوری هەندێ پرسی ئۆنتۆلۆژییەوە دەخولێنەوە: ئێمە کێین و لەکوێوە هاتووین و بەرەو کوێ دەڕۆین و ئامانج و غایەت لە بوونی ئێمە لەم جیهانەدا چییە؟ کیفەر کەرەستە و ماتریاڵی جۆراوجۆر لە تابلۆکانیدا بەکاردێنێت، هەریەکێک لەو کەرەستە و ماتریاڵانە مانایەکی قووڵی بۆ کیفەر هەیە و پەیوەندیی بە یادەوەریی دوور و قووڵی کیفەرەوە هەیە. بەشێک لەو کەرەستە و ماتریاڵانەی کیفەر بەکاری دێنێت پاشماوەکانی جەنگە، بەشێکیشی هی ژیانی ڕۆژانەیە. جگە لە بەکارهێنانی کەرەستە و ماتریاڵی جیاواز، تایبەتمەندییەکی تری تابلۆکانی کیفەر گەورەیی ئەندازەی تابلۆکانێتی. سوفیان جەلالیش وەک ئەنسلم کیفەر کەرەستە و ماتریاڵی جیاواز لە تابلۆکانیدا بەکاردێنێت و ئەندازەی تابلۆکانیشی گەورەن کە بەنزیکەیی لەدەوروبەری "٢٠٠×٣٨٠" سانتیمەتردان. سەرەڕای ئەم نزیکایەتییەی سوفیان جەلال لە ئەنسلم کیفەرەوە، بەڵام کارەکانی چ وەک ماتریاڵ و تەکنیک چ وەک فۆرمیش تایبەتمەندیی خودی پێوە دیارە و توانیوێتی فۆرم بخوڵقێنێت.

هونەرمەندی ئێکسپرێشینیست بەوجۆرە لە واقیع ناڕوانێت دۆخێکی ئۆبێکتیڤی و ئێستاتیکیی دیاریکراو بێت و بیگوازێتەوە بۆ ناو تابلۆ، بەڵکو بەوجۆرە لە واقیع دەڕوانێت کە لە دەروونی ئەودا ڕەنگدەداتەوە. ئێکسپرێشینیستەکان زۆر گرنگی بەبارە دەروونییە خودییەکان دەدەن، ئازار و ناڕەحەتی و پشێوییە دەروونییەکانیان- کە بەرهەمی دۆخێکی واقیعییە یان وجودییە- دەگوازنەوە ناو تابلۆکانیان. بۆیە بەگشتی لە کارەکانیاندا تاریکی، ناڕێکی، تێکدان، ماتی... ڕەنگدەدەنەوە. سوفیان جەلالیش بۆ ئەوەی ئازار، نائارامی، پشێوی و قەلەقییە دەروونییەکانی دەربڕێت، پەنادەباتە بەر دەربڕینی ئێکسپرێشینیستییانە. ئازار، نائارامی و پشێوییە دەروونییەکانی هونەرمەند هەم بەرهەمی هەلومەرجێکی دیاریکراوی واقیعییە هەمیش دەرەنجامی ئەو دۆخە وجودییەیە کە هونەرمەند تێیدا ژیاوە. لە هەڵوەریندا بەگشتی بینەری کەشێکی کارەساتاوین، وێرانبوونی سروشت و شار، داڕمان و تێکچوون و سووتان. لە دوو تابلۆدا بینەری زبڵستانێکین فیگەری کوڕ و کچێکی تێدایە نغرۆبوونە و لەناو ئەو فەزا زبڵستانییەدا وەک تارمایی دەردەکەون. لەڕووی ئەندازەییەوە گەورەیی قەبارەی تابلۆکان موبالەغەی تەکنیکی نییە، بەڵکو ئەو فۆرمەی سوفیان جەلال هەیەتی وا دەخوازێت بەو ئەندازەیە بەرجەستەی بکات، چونکە کارەساتەکان لای هونەرمەند گەورەن و دەبێت بەوجۆرە گوزارشتی لێبکات. لە کاری تابلۆدا بەگشتی ئەوە فۆرمە قەبارە و گەورە و بچوکی دەستنیشان دەکات. گەورەیی ئەندازەی تابلۆکان کاریگەریی زۆری بەسەر هەستی بینەرەوە دەبێت، بینەر زیاتر تێکەڵ بە کەشەکە دەبێت و زیاتر هەست بە گەورەیی کارەسات و ڕووداوەکان دەکات. تابلۆکان هەستی بینەر داگیردەکەن و بینەر دەخەنە ناو دڵی ڕووداوەکانەوە.تابلۆکان پرسیارێک دەوروژێنن، پرسیارێک جەوهەر و کەڵکەڵەی سەرەکی کارەکەیە، پرسیارەکە ئەوەیە کێ بکەری ئەم وێرانە و ڕووداوانەیە؟ یان چی ئەم کارەساتانە بەرهەمدەهێنێت؟ ئایە هێزێکی میتافیزیکی و موتەعالی لەپشتەوەی ئەم ڕووداو و کارەساتانەوەیە یان بکەرێکی واقیعی وەک مرۆڤی لەپشتەوەیە؟ لە تابلۆکاندا بەر بە فەزای سروشتی و فەزای شار دەکەوین، بەشێک لە تابلۆکان نیشاندەری فەزای سروشتین و دەلالەتن لە تێکچوون و وێرانبوون و سووتانی سروشت: سووتانی پەرێز و کێڵگەی گەنمەشامی، تێکچوونی هێلانەی پەرەسێلکەکان و وشکبوونەوەی گۆماو، لێرەدا دەکرێت بڵێین کێ یان چی هۆکاری ڕوودانی ئەم ڕووداوانەیە و ئەم وێرانەیەی خستووەتەوە؟ عادەتەن لە زەینی ئەوانەدا کە ئیماندارن و باوەڕیان بە بوونی هێزێکی میتافیزیکی هەیە، هەمیشە ڕووداوە سروشتییەکانیان داوەتەپاڵ هێزێکی میتافیزیکی و بەوەش قەناعەتیان بەخۆیان هێناوە حیکمەتێکی ئیلاهی تێدایە. لەم بەشەی تابلۆکاندا و لەو ڕووداوانەی کە لە سروشتدا ڕوویانداوە ئەو ‌هێزە میتافیزیکییە غایبە و وەک بکەری پشتەوەی ئەم ڕووداوانە دەرناکەوێت. بۆ سەلماندنی ئەم دەربڕینەمان دەکرێت بڵێین لە کۆی ئەم تابلۆیانەدا زۆربەیان ڕەهەندی ئاسمان تێیاندا غیابێکی تەواوەتی هەیە، تەنیا لە چەند تابلۆیەکدا نەبێت ئاسمان ڕووبەرێکی کەمی داگیرکردووە. گەر هونەرمەند هۆکاری ئەم ڕووداوانەی بگەڕاندایەتەوە بۆ سەرچاوەیەکی میتافیزیکی دەبوو ڕووبەرێکی زۆری بۆ ئاسمان تەرخان بکردایە بۆ ئەوەی ئەو هەستەی لەلای بینەر دروستبکردایە کە لەپشتەوەی ئەم ڕووداوانەوە هێزێکی میتافیزیکی ئامادەیی هەیە. بەڵام ئەم تابلۆیانە بەهۆی غیابی ئاسمانەوە نایەڵن بینەر ئەو هەستەی لەلا دروستبێت. ئاسمان بۆ زۆرینە ئاماژەیەکە بۆ بوونی هێزێکی میتافیزیکی و موتەعالی، هەرکات بینەر ڕووبەری ئاسمان دەبینێت ئەو هەستەی لەلا دروستدەبێت. بەڵام هونەرمەند بۆ ئەوەی لەبەرامبەر بەم ڕووداوانە ئەو هەستەمان لەلا دروست نەبێت و سەرچاوەی ئەم ڕووداوانە نەگەڕێنینەوە بۆ هێزیکی موتەعالی، ڕووبەری ئاسمانی تاڕادەیەکی زۆر فەرامۆشکردووە. کەواتە گەر هێزێکی میتافیزیکی لەپشتەوەی ئەم ڕووداوانەوە نەبێت، ئەوە مرۆڤ بکەری پشتەوەی ئەم ڕووداو و کارەساتانەیە و خۆی هۆکاری تێکدانی سروشتە.
فەزای دووەم کە ڕووداوەکان تێیاندا ڕوویداوە، فەزای شارە. لە دوو تابلۆدا چرکەساتی وێرانبوون و داڕمانی شار وێنەکێشراوە، بینەر لەبەردەم ئەم دوو تابلۆیەدا هەستێکی نەهیلیستیی قووڵ دایدەگرێت و جگە لە ڕووبەری وێرانە هیچ ئاسۆیەکی تر نابینێت. لە تابلۆیەکی تردا بینەری ئەو چرکەساتەین کە خەریکە ڕۆژەکە دەکەوێتە خوارەوە بەسەر شارەکەدا. لێرەدا کەوتنە خوارەوەی ڕۆژ سەمبولێکی دینی نییە و دەلالەت نییە لە ئەپۆکالیپییەکی میتافیزیکی، بەڵکو پتر دەلالەتە لە کەوتنی ئاسمان وەک شوێنگەیەکی میتافیزیکی بۆ پاراستنی جۆری مرۆڤ. ئاسمان چی تر ئەو شوێنە نییە مرۆڤ سەیری بکات و بۆ ئاسوودەییەکی دەروونی بگەڕێت، بەڵکو ئەمڕۆ ئاسمان سەرچاوەی وێرانە و دروستکردنی کارەساتە. بەڵام ئەوەی لەمڕۆدا لە ئاسمانەوە ڕوودەدات، ڕووداوێکی سروشتی نییە، بەڵکو مرۆییە و دەستی مرۆڤی لەپشتەوەیە. ئەوەی ئەمڕۆ لە ئاسمانەوە زەوی وێران دەکات گەشەی تەکنەلۆجیا و زانستە، بەجۆرێک دەتوانرێت شارێک یان وڵاتێک یانیش گۆی زەوی لە ڕێگەی تەکنەلۆجیا و ئەو بۆمب و فرۆکانەوە لەناوببرێت کە مرۆڤ لە دەرەنجامی گەشەی زانستەوە بەرهەمیهێناوە. بەگشتی پڕۆژەی هەڵوەرینی سوفیان جەلال نیشاندەری چرکەساتی جیاواز جیاوازی وێرانبوون و داڕمان و سووتان و تێکدانە، بینەر دەخاتە ناو کەشێکی ئەپۆکالیپییەوە و ئەو هەستەی لەلا دروستدەکات خەریکە مرۆڤ، سروشت و خودی خۆشی لەناودەبات.

Chicano art movement
بزووتنەوەی هونەری چیکانۆ

نووسینی : ماڵۆستا قادر میرخان

بزووتنەوەی هونەری چیکانۆ لە کۆتاییەکانی شەستەکان و سەرەتای حەفتاکان لە ئەمریکا سەریهەڵدا، بە پلەی یەکەم لە باشووری ڕۆژئاوا، و بەهۆی ململانێی مافە مەدەنییەکانی ئەمریکییە مەکسیکییەکان، یان چیکانۆکانەوە سووتەمەنی پێدرا. ئەم بزووتنەوەیە هەوڵی دەدا ئەزموونی کولتووری، کۆمەڵایەتی و سیاسیی ئەمریکییە مەکسیکییەکان دەرببڕێت و تەحەدای گێڕانەوەی سەرەکی بکات کە ناسنامەکەیان پەراوێزخستووە.

تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی هونەری چیکانۆ بریتین لە:

١- هۆشیاری سیاسی: زۆرجار هونەرمەندانی چیکانۆ بابەتەکانی پەیوەست بە دادپەروەری کۆمەڵایەتی، کۆچبەری، مافی کرێکاران و بزووتنەوەی مافە مەدەنییەکانی چیکانۆیان وێنا دەکرد. کارە هونەرییەکانیان وەک جۆرێک لە چالاکییەکان کاری دەکرد، هۆشیارکردنەوەی خەڵک سەبارەت بەو ململانێیانەی کە کۆمەڵگەی چیکانۆ ڕووبەڕووی بووەوە.
٢- شانازی کولتووری: هونەری چیکانۆ ئاهەنگی میرات و کولتوری مەکسیکی دەگێڕا، کە هێما و مۆتیڤ و ئایکۆنۆگرافیای مێژوو و فۆلکلۆری مەکسیکی تێدابوو. هونەرمەندان هەوڵیان دەدا ناسنامەی کولتووری خۆیان وەربگرنەوە و ڕووبەڕووی ئەو چەشنە ببنەوە کە کۆمەڵگەی سەرەکی درێژەیان پێداوە.
٣- بەشداریکردن لە کۆمەڵگادا: زۆرجار هونەرمەندانی چیکانۆ لەناو کۆمەڵگاکانیاندا کاریان دەکرد، هونەر وەک ئامرازێک بۆ بەهێزکردن و کردەی بەکۆمەڵ بەکاردەهێنا. بە تایبەتی دیوارسازی بووە میدیایەکی دیار بۆ دەربڕینی ناسنامە و هاودەنگی چیکانۆ.
٤- جوانیناسی تێکەڵاو: هونەری چیکانۆ لە کاریگەرییە جۆراوجۆرەکانەوە وەرگیراوە، فۆرمەکانی هونەری نەریتی مەکسیکی لەگەڵ شێوازە هاوچەرخەکانی وەک هونەری پۆپ، گرافیتی و دیوارسازی تێکەڵ کردووە. ئەم تێکەڵاوبوونەی جوانیناسی ڕەنگدانەوەی ناسنامەی کولتووری ئاڵۆزی چیکانۆسەکان بوو، کە چەندین جیهانی کولتوورییان بەسەردا زاڵبوو.
٥- گێڕانەوەی بەرخۆدان: زۆرێک لە کارە هونەریەکانی چیکانۆ گێڕانەوەی بەرخۆدان و خۆڕاگرییان دەگەیاند، تەحەدای سیستەمی ستەمکارانەیان دەکرد و بانگەشەیان بۆ گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی دەکرد. هونەرمەندانی چیکانۆ لە ڕێگەی هونەرەکەیانەوە مافی چارەی خۆنووسین و سەربەخۆیی کولتووری خۆیان دووپاتکردەوە.
٦- دیوارسازی: یەکێک لە لایەنە جیاوازەکانی هونەری چیکانۆ بەکارهێنانی دیوارەسازییە وەک جۆرێک لە دەربڕینی گشتی. دیوارەکێشانی چیکانۆ کارە گەورەکانیان لەسەر بینا و دیوار و شوێنە گشتیەکانی دیکە کێشا، زۆرجار دیمەنەکانی مێژووی مەکسیک و کولتوورە ڕەسەنەکان و خەباتەکانی کۆمەڵگەی چیکانۆیان نیشان دەدا. ئەم وێنەکێشانەی سەر دیوار وەک لێدوانی بینراوی بەهێز کاریان دەکرد کە بۆ بینەرێکی بەرفراوان دەستیان پێدەگات، تەحەدای بینەرانیان دەکرد بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پرسەکانی ناسنامە و نایەکسانی و دادپەروەری کۆمەڵایەتی.
٧- لا ڕەزا: بزووتنەوەی چیکانۆ لە نزیکەوە لەگەڵ سەرهەڵدانی بڵاوکراوەکانی چیکانۆ وەک ڕۆژنامەی "لا ڕەزا" تێکەڵ بوو، کە سەکۆیەکی بۆ هونەرمەندانی چیکانۆ دابین کرد بۆ نمایشکردنی کارەکانیان و گەورەکردنی دەنگەکانیان. هونەرمەندان بەشدارییان لە وێناکردن و کارتۆن و هونەری بەرگ کرد کە ڕەنگدانەوەی ڕۆحی بزووتنەوەکە بوو و ئەزموونەکانی کۆمەڵگەی چیکانۆی گرتبوو.
٨- ئایکۆنۆگرافی: زۆرجار هونەری چیکانۆ وێنەی هێماداری لەخۆدەگرت کە لە کولتوری مەکسیکەوە وەرگیراون، لەنێویاندا کەسایەتییە ئایکۆنییەکانی وەک لا ڤێرجن دی گوادالوپ، جەنگاوەرانی ئازتێک و کالاڤێراس (کەللەسەر). ئەم هێمایانە بۆ جەختکردنەوە لەسەر ناسنامەیەکی جیاوازی چیکانۆ و پەیوەندیکردن بە ڕەگ و ڕیشەی باوباپیرانەوە بەکارهێنران، لە هەمان کاتدا تەحەدای چەمکە یۆرۆسەنتەرییەکانی جوانی و ڕۆحانیەتیان دەکرد.
٩- ڕوانگەی فێمینیست: لە کاتێکدا بزووتنەوەی چیکانۆ تا ڕادەیەکی زۆر پیاو سالار بوو، بەڵام بەشدارییەکی بەرچاویش لەلایەن هونەرمەندان چیکانۆوە هەبوو کە لە بابەتەکانی ڕەگەز، سێکس و فێمینیزمیان دەکۆڵیەوە. هونەرمەندانێکی وەک یۆلاندا ئێم لۆپێز و ئیستەر هێرناندێز باسیان لە پرسەکانی وەک ماچیزمۆ، توندوتیژی خێزانی و بابەتیکردنی ژنان لە ناو هەردوو کۆمەڵگەی چیکانۆ و سەرەکیدا کرد.
١٠- ناساندنی دامەزراوەیی: بەدرێژایی ساڵان هونەری چیکانۆ ناوبانگێکی زیاتری لەناو جیهانی هونەردا بەدەستهێناوە، مۆزەخانە و گەلەرییە گەورەکان کارەکانی هونەرمەندان و زانایانی چیکانۆیان نمایشکردووە کە لێکۆڵینەوە لە گرنگییە کولتوورییەکانی دەکەن. بەڵام زۆرێک لە هونەرمەندانی چیکانۆ بەردەوامن لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگەکان لە بەدەستهێنانی قبوڵکردن و نوێنەرایەتیکردنی سەرەکی لەناو دامەزراوەی هونەریدا.
بە گشتی هونەری چیکانۆ وەک بزووتنەوەیەکی زیندوو و دینامیکی دەمێنێتەوە کە بەردەوامە لە ئیلهامبەخشین بۆ گفتوگۆ و بیرکردنەوە لە پرسەکانی ناسنامە و میرات و دادپەروەری کۆمەڵایەتی لەناو ئەمریکا و دەرەوەی ئەمریکادا.

سەرەڕای ئەوەش، هونەری چیکانۆ وەک کاتالیستێک بۆ ڕێکخستنی کۆمەڵگا و چالاکیی لەناو بزووتنەوەی چیکانۆدا کاری دەکرد. دەربڕینی هونەری تەنیا ئامرازێک نەبوو بۆ پاراستنی کولتووری بەڵکو جۆرێک بوو لە بەرخۆدان لە بەرامبەر ئەو نادادپەروەرییە سیستماتیکیانەی کە ڕووبەڕووی مەکسیکییە-ئەمریکییەکان دەبوونەوە. زۆرجار هونەرمەندانی چیکانۆ هاوکاریان لەگەڵ ڕێکخراوە بنەڕەتییەکان و سەندیکاکانی کرێکاران و گروپەکانی مافی مەدەنی دەکرد بۆ پێشخستنی گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و داکۆکیکردن لە مافەکانی کۆمەڵگاکانیان.

جگە لەوەش، هونەری چیکانۆ ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە پەروەردە و گەیاندن، بەتایبەتی لە ڕێگەی وۆرک شۆپی هونەری، ناوەندە کولتوورییەکان و پڕۆژە بنەمادارەکانی کۆمەڵگا. ئەم دەستپێشخەرییانە دەرفەتیان بۆ گەنجانی چیکانۆ ڕەخساند کە بەدواداچوون بۆ داهێنانەکانیان بکەن، فێری میراتەکانیان بن و هەستکردن بە شانازیکردن بە ناسنامەی کولتووری خۆیان پەرەپێبدەن.

جگە لەوەش هونەری چیکانۆ کاریگەرییەکی بەرچاوی هەبووە لە دەرەوەی ئەمریکا، کاریگەری لەسەر بزووتنەوە هونەریەکان و دەربڕینە کولتوورییەکان لە سەرانسەری ئەمریکای لاتین و ڕەوەندی جیهانیدا هەبووە. بابەتەکانی خۆڕاگری، بەرخۆدان و شانازی کولتووری کە لە هونەری چیکانۆدا وێنا کراون، دەنگدانەوەیان لەگەڵ کۆمەڵگە جۆراوجۆرەکاندا هەیە کە ڕووبەڕووی ململانێی هاوشێوە دەبنەوە بۆ دادپەروەری کۆمەڵایەتی و ناساندنی کولتووری.

لە بنەڕەتدا هونەری چیکانۆ تەنها جۆرێک نییە لە دەربڕینی هونەری بەڵکو ڕەنگدانەوەی خەباتی بەردەوامە بۆ کەرامەت و یەکسانی و چارەی خۆنووسین لە نێوان مەکسیکی-ئەمریکییەکان و کۆمەڵگە پەراوێزخراوەکانی دیکەدا. میراتەکەی بەردەوامە لە ئیلهامبەخشین بە هونەرمەندان و چالاکوانان و زانایان لە سەرانسەری جیهاندا، تیشک دەخاتە سەر هێزی بەردەوامی هونەر وەک ئامرازێک بۆ گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و ڕزگاری بەکۆمەڵ.

هەندێک لە هونەرمەندە دیارەکانی چیکانۆ بریتین لە:

کارلۆس ئەلماراز
گرۆنک (گلوجیۆ نیکاندرۆ)
جودیس باکا
یۆلاندا م.لۆپێز
لویس خیمێنیز
ئیستەر هێرناندێز

شیکاری ڕەخنەگرانە

شیکاری ڕەخنەیی هونەری چیکانۆ بریتییە لە پشکنینی ڕەهەندە کولتووری، کۆمەڵایەتی، سیاسی و هونەرییەکانی بۆ تێگەیشتن لە گرنگی و کاریگەرییەکەی.

١- سیاسەتی ناسنامە: هونەری چیکانۆ ڕەگ و ڕیشەی قووڵی لە سیاسەتی ناسنامەدا هەیە، تەحەدای گێڕانەوە و نوێنەرایەتییە باڵادەستەکانی ئەمریکییە مەکسیکییەکان دەکات. شیکارییە ڕەخنەگرانەکان ڕەنگە لێکۆڵینەوە لەوە بکەن کە هونەرمەندانی چیکانۆ چۆن پرسیارەکانی ڕەگەز، نەتەوە، ڕەگەز و چین لەناو کارەکانیاندا دانوستان دەکەن و چۆن ئەم ناسنامانە لەگەڵ سیستەمی فراوانتری دەسەڵات و چەوساندنەوەدا یەکتر دەبڕن.
٢- میراتی کۆلۆنیالیزم: هونەری چیکانۆ زۆرجار خەریکی میراتی کۆلۆنیالیزم و ئیمپریالیزمە، چ لە مەکسیک و چ لە ئەمریکا. ڕەنگە ڕەخنەگران لێکۆڵینەوە لەوە بکەن کە چۆن هونەرمەندان چیکانۆ هێما و گێڕانەوەی کۆلۆنیالیزم دەگرنەوە بۆ ئەوەی سەروەری کولتووری خۆیان دووپات بکەنەوە و تەحەدای پێکهاتە کۆلۆنیالیزمەکانی باڵادەستی و ئیستغلالکردن بکەن.
٣- تێکەڵاوبوون و یەکگرتوویی: هونەری چیکانۆ بە جوانکارییە تێکەڵەکەی تایبەتمەندە، کە توخمەکانی کولتوورە مەکسیکی و ئەمریکی و ڕەسەنەکان لەگەڵ شێوازە هونەرییە هاوچەرخەکاندا تێکەڵ دەکات. ڕەنگە شیکارییە ڕەخنەییەکان لێکۆڵینەوە لەوە بکەن کە هونەرمەندانی چیکانۆ چۆن ئەم کۆکردنەوە کولتوورییە بەڕێوەدەبەن، دانوستان لەسەر گرژییەکانی نێوان نەریت و داهێنان، ڕەسەنایەتی و ئاسمیلەکردن دەکەن.
٤- چالاکیی و دادپەروەری کۆمەڵایەتی: هونەری چیکانۆ بە قووڵی تێکەڵ بە چالاکیی کۆمەڵایەتی و سیاسییە، داکۆکی لە ماف و کەرامەتی ئەمریکییە مەکسیکییەکان و کۆمەڵگە پەراوێزخراوەکانی دیکە دەکات. ڕەنگە ڕەخنەگران هەڵسەنگاندن بۆ ئەوە بکەن کە چۆن هونەرمەندان چیکانۆ کارەکانیان وەک جۆرێک لە ناڕەزایەتی و بەرخۆدان و هاودەنگی بەکاردەهێنن و چۆن دەستێوەردانەکانی هونەرییان بەشدارن لە بزووتنەوە فراوانەکان بۆ گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی.
٥- زەمینەی جیهانی: هونەری چیکانۆ ڕەهەندێکی تێپەڕاندنی سنوورەکانی هەیە، دەنگدانەوەی لەگەڵ خەباتەکانی ڕزگاری و کۆلۆنیالیزەکردن لە سەرانسەری ئەمریکا و دەرەوەی ئەمریکادا هەیە. شیکارییە ڕەخنەگرانەکان ڕەنگە هونەری چیکانۆ لە چوارچێوەی جیهانی فراوانتری دژە کۆلۆنیالیزم، دژە ڕەگەزپەرستی و مافە ڕەسەنەکاندا دابنێن، بەدواداچوون بۆ پەیوەندییەکانی لەگەڵ بزووتنەوە کولتوورییەکانی دیکە و نەریتە هونەرییەکاندا بکەن.
٦- بەدامەزراوەییکردن و بازرگانیکردن: هونەری چیکانۆ ڕووبەڕووی تەحەددیاتی بەدامەزراوەییکردن و کاڵاکردن بووەتەوە، چونکە لەناو دامەزراوە و بازاڕەکانی هونەری سەرەکیدا ناسێنراوە. ڕەنگە ڕەخنەگران لێکۆڵینەوە لەوە بکەن کە چۆن هونەری چیکانۆ کۆدەبێتەوە و بەکاردەهێنرێت و دەخرێتە بازاڕەوە و چۆن ئەم پرۆسانە کاریگەرییان لەسەر ڕەسەنایەتی و دەستڕاگەیشتن و کاریگەرییە سیاسییەکەی هەیە.
٧- ڕیتۆریکی بینراو و نیشانەزانیی: ڕەنگە زانایان قووڵببنەوە لە زمان و هێما بینراوەکان کە لە هونەری چیکانۆدا بەکاردەهێنرێن، لێکۆڵینەوە لەوە بکەن کە چۆن هونەرمەندان لە ڕێگەی وێنە، ڕەنگ، پێکهاتە و ئایکۆنۆگرافیەوە مانا دەگەیەنن. شیکارییە ڕەخنەییەکان دەتوانن بەدواداچوون بۆ کۆدە نیشانەییەکان بکەن کە لە کارە هونەریەکانی چیکانۆدا جێگیرکراون و چۆن گێڕانەوەی ناسنامە، یادەوەری و بەرخۆدان دروست دەکەن.
٨- سیاسەتی فەزایی و شوێنسازی: زۆرجار هونەری چیکانۆ پەیوەندی بە سیاسەتی فەزا و شوێنەوە دەکات، بەتایبەتی لە ڕێگەی هونەری دیوارکێشان و هونەری گشتی. ڕەنگە ڕەخنەگران لێکۆڵینەوە لەوە بکەن کە چۆن هونەرمەندان چیکانۆ ژینگە شارییەکان وەک شوێنی دەربڕینی کولتووری و بەهێزکردنی کۆمەڵگا وەربگرنەوە، ئەمەش تەحەدای چاکسازی، ئاوارەبوون و سڕینەوەی مێژووە پەراوێزخراوەکان دەکەن.
٩- ڕەگەز و سێکسییەت: هونەری چیکانۆ زیاتر لە چاویلکەی ڕەگەز و سێکسەوە لێکۆڵینەوەی لەسەر کراوە، کە تیشک دەخاتە سەر ئەزموون و دیدگا جۆراوجۆرەکانی هونەرمەندانی چیکانۆ و LGBTQ+. شیکارییە ڕەخنەگرییەکان ڕەنگە لێکۆڵینەوە لەوە بکەن کە چۆن هونەری چیکانۆ نوێنەرایەتی و تەحەدای نۆرمەکانی پیاوسالاری، مێینەیی و سێکسی دەکات، و چۆن مامەڵە لەگەڵ پرسەکانی وەک ماچیزمۆ، پیاوسالاری و پێوانە گۆڕدراوەکان لە ناو کولتوور و کۆمەڵگەی چیکانۆدا دەکات.
١٠- تێپەڕاندنی سنووری نیشتمانی و ڕەوەند: هونەری چیکانۆ لە چوارچێوەیەکی فراوانتری ئەو تێپەڕاندنە و ڕەوەنددا هەڵکەوتووە، کە ڕەنگدانەوەی ئەزموونەکانی کۆچکردن، ئاوارەبوون و تێکەڵاوی کولتوورییە لە نێوان مەکسیکی-ئەمریکی و کۆمەڵگە لاتینییەکان. ڕەنگە ڕەخنەگران لێکۆڵینەوە لەوە بکەن کە چۆن هونەرمەندان چیکانۆ دانوستان لەسەر ناسنامە و پەیوەندییە فرەییەکانیان دەکەن لە سنوورە نیشتمانییەکان، کۆمەڵگە ڕەوەندەکان و ڕەوتی کولتووری جیهانیدا.
١١- ماددییەت و میدیایی: شیکارییە ڕەخنەگرییەکانی هونەری چیکانۆ ڕەنگە لەسەر ماددییەت و میدیای کارە هونەریەکانیش بێت، لێکۆڵینەوە لەوە دەکەن کە چۆن هونەرمەندان تەکنیک و کەرەستە و تەکنەلۆژیای جیاواز بەکاردەهێنن بۆ گەیاندنی بیرۆکە و ئەزموونەکانیان. ئەم ڕێبازە دەتوانێت ڕەهەندە هەستیارەکانی هونەری چیکانۆ و پەیوەندییە هەستیار و بەرجەستەکراوەکانی لەگەڵ بینەردا ڕووناک بکاتەوە.
١٢- وەرگرتن و لێکدانەوە: لە کۆتاییدا، شیکارییە ڕەخنەگرانەکانی هونەری چیکانۆ ڕەنگە پرسیارەکانی وەرگرتن و لێکدانەوە لەبەرچاو بگرن، کە لێکۆڵینەوە لە چۆنیەتی وەرگرتن و لێکدانەوە و کێبڕکێی کارە هونەریەکان لەلایەن بینەرانی جۆراوجۆرەوە دەکەن. ڕەنگە زانایان لێکۆڵینەوە لە ڕۆڵی کیورەیتە، ڕەخنەگر، کۆکەرەوە و بینەر بکەن لە داڕشتنی ئەو مانا و بەهایانەی کە دەگەڕێندرێنەوە بۆ هونەری چیکانۆ، و چۆن ئەم پرۆسانە لەگەڵ پرسیارەکانی دەسەڵاتی کولتووری، نوێنەرایەتی و سەربەخۆیی یەکتر دەبڕن.

بە گشتی، شیکارییە ڕەخنەییەکانی هونەری چیکانۆ تێڕوانینێک بۆ یەکتربڕینە ئاڵۆزەکانی کولتوور، سیاسەت و دەسەڵات پێشکەش دەکەن، ڕۆشنایی دەخەنە سەر ئەو ڕێگا جۆراوجۆرانەی کە هونەرمەندان تێیدا دەڕۆن و کێبڕکێ لەسەر پێکهاتەکانی نایەکسانی و نادادپەروەری دەکەن. ئەم شیکاریانە نەک هەر تێگەیشتنمان لە هونەری چیکانۆ قووڵتر دەکەنەوە بەڵکو گفتوگۆی گرنگ سەبارەت بە نوێنەرایەتی و بەرخۆدان و گۆڕینی کولتووری لە کۆمەڵگەی هاوچەرخدا دەورووژێنن.

لە فەلسەفەی شێوەکاریدا 

نووسینی چالاک لەتیف

(خاڵ) ڕۆڵێکی گەورەی هەیە لە هونەری شێوەکاریدا، بەتایبەتی قوتابخانەی پۆینتیلیزم، میتۆدێکی هونەری داهێنرا ،کە خاڵی ڕەنگی پاک و پاکیان لە تەنیشت یەکتر بەکارهێنا بۆ ئەوەی ببنە شێوەی وێنەکە لە ڕیتمێکی سەرنجڕاکێشدا. میتۆدەکە پشت دەبەستێت بە بیردۆزی جۆراوجۆری ڕەنگی زانستی و پەیوەندییان بە هەڵسوکەوت و کارەکانی خاڵەکەوە.(سێرات) پێشەنگی ئەم ڕەوتە یان شێوازی جوانکاری تەکنیکی ئیمپرێشنیستەکان، وەک ئەوەی کە نیۆ-ئیمپرێشنیستەکان تێکەڵکردنی ڕەنگەکانیان بە تێکەڵکردنی بینراوەوە گۆڕی و ڕەنگەکانیان بە تەنیشت یەکەوە دانا بۆ ئەوەی لەسەر تابلۆی تابلۆکە پاک بمێننەوە و لە چاوی بینەردا کۆببنەوە تەنها ڕووناکی و تیشکدانەوەی خۆیان دەهێڵنەوە کاتێک جەختیان لەسەر شێوەی خاڵە بچووکەکە یان خاڵەکە دەکردەوە کە وشەی (خاڵ) لەخۆ دەگرێت .

تێکەڵکردنی ڕەنگەکان لەسەر ڕەنگەکان ڕوو نادات، بەڵام بە شێوەیەکی بینراو ڕوودەدات، لە چاوی بینەردا سوپاس بۆ تێکەڵکردنی خاڵەکانی ڕەنگەکان لەسەر تابلۆکە. پۆینتیلیزم کاریگەری هەبووە لەسەر کرداری تەکنیکی و هونەری و جوانکاری، بەتایبەتی لە مامەڵەکردنی لەگەڵ خاڵەکە وەک یەکەیەکی بنەڕەتی بۆ بنیاتنانی کارێکی هونەری کە لە ڕەنگەکاندا جیاوازە، هەروەها کاریگەری بینراو کە لە دووری یان نزیکبوونەوەیان لە یەکتر دروست دەبێت. هونەرمەندانی پلاستیکی، بەتایبەتی هاوچەرخەکان، خاڵەکە لە چەند پێکهاتەیەکی تاکەکەسیدا بەدی دەکەن، و پێکهێنانی خاڵەکان لە کارە هونەریەکە

پێگەی ناوەندی لێرەدا بۆمان دەردەکەوێت کە ئەگەر خاڵەکە خۆی کارێکی هونەری بێت، وەک چوارگۆشەیەک کە خاڵێک لە ناوەڕاستدا هەبێت، ئەوا دەنگدانەوەی ڕووی زەوی لەم حاڵەتەدا دەستێوەردان لە دەنگی خاڵەکان دەکات، ئەمەش شێوەی سەرەتاییە. هونەرمەند شەکەر حەسەن ئەل سەعید، یەکێک لەو هونەرمەندانەی کە خاڵەکە دەکاتە قەوارە و ڕۆڵێک لە کارە هونەرییەکاندا، لە تابلۆکەیدا (The Point) پشتڕاستی کردۆتەوە، کە تیایدا دەیەوێت تێڕوانینی خۆی بەرامبەر جووڵەی خاڵەکە لە بۆشاییەکی دیاریکراودا بسەلمێنێت کە تیایدا ناوەندی سەروەری لە تابلۆکەدا دەگرێتەوە. هەروەها خاڵەکە لەژێر سنووردارکردنی جووڵەدایە لەناو بۆشاییە ناکراوە دیاریکراوەکەدا و ناوەندکردن دەگرێتە خۆی، لە کاتێکدا حاڵەتەکەی تر ئەوەیە کە خاڵەکە لە ناوەڕاستی بۆشاییەکی کراوەی پێناسەنەکراودایە و جووڵەکە لەو خاڵەی بۆشایی سنووردارکراوە گریمانەترە.

لە ناوەڕۆکی خۆیدا، فەلسەفەی "خاڵ" لە دیزایندا مەبەستی قووڵ لە پشت هەر بڕیارێکی دیزاینەوە دەربڕیوە و تیشک دەخاتە سەر ئەو بنەما و بەهایانەی کە ڕێنمایی پرۆسەی دیزاین دەکەن. ئەم فەلسەفەیە لەوانەیە دەربارەی هاوسەنگی جوانی و کردار بێت، کارلێککردن لەگەڵ ژینگە، باشترکردنی ئەزموونی مرۆڤ، یان تەنانەت بەدەستهێنانی گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی.

بە کورتی، فەلسەفەی "خاڵ" ڕەنگدانەوەی ئەو تێڕوانین و مەبەستەیە کە دیزاینەر لە کارەکانیدا بەدوایدا دەگەڕێت، هەروەها ئاڕاستەکەی بەرەو بەدیهێنانی ئەو ئامانج و کاریگەرییەی کە دەیەوێت لە ڕێگەی دیزاینەوە بەدەستی بهێنێت.

وەھمی ناوبانگ
شوكر سەعید

١

تاكە شتێك كە لە ھزری زۆربەی ھونەرمەندانی ئێمەدا چەسپاوە و یەكێكە لەو دیاردە كوشندە و نێگەتیڤانەیەی كە پانتاییەكی بەرفراوانی لە نێو كایەی ھونەری شێوەكاری بە تایبەتی و ھونەرەكانی تر بە شێوەیەكی گشتی لە كوردستان داگیر كردووە، ھونەرمەندانێكی زۆر بێ توانا و بێ بەھرەی ھونەری بەبێ وچان لە پێناو ھێنانەدی ئەم حەز و ئامانجە ھەرزەكارانەیە ھەوڵ ئەدەن و ئامادەن كە ھەموو شتێك بكەن، بەبێ گوێدانە پەیامی ڕاستەقینەی ھونەر كە بە ھیچ كلۆجێك لەگەڵ ئەم جۆرە بیركردنەوەیە یەك ناگرێتەوە ( وەھمی ناوبانگە).
گومانیشی تێدا نییە كە ئەم دیاردەیە تەنھا لە بەرژەوەندییەكی زۆر بەرتەسك و تایبەتی بترازێ ھیچی تر نییە و پەیوەندی بە خەونی گەورەی ھونەرمەندانی داھێنەر و ڕاستەقینەوە نییە، ئەو ھونەرمەندانەی كە توانێویانە داھێنانی وا بێننە كایەوە كە ھەتا ژیان مابێ مرۆڤ دەتوانێت دیدگا و ڕوانین و فكری پێ ڕۆشنبكاتەوە، سەرەڕای تێپەڕبوونی كاتێكی زۆریش بەسەر مێژووی بەرھەمە ھونەرییەكانیان، بەڵام تا ئێستاش قوڕسایی و كاریگەری خۆیان لە دەست نەداوە،بە پێچەوانەوە ھەرچەندی كاتیان بەسەردا تێ دەپەڕێت ئەوەندە زیاتر نرخ و بەھا ئێستێتیكی و فەلسەفییەكانیان بە دیاردەكەوێت، ئەمەش ڕاستییەكە سەلمێندراوە و نكۆڵی لێ ناكرێت.
لەگەڵ ئەوەشدا ئەم ھونەرمەندە داھێنەر و ڕاستەقینانە ھیچ كاتێك وەك ئێستای زۆربەی ھونەرمەندانی كورد لووت بەرز نەبووینە و شانازیان بە خۆیانەوە نەكردووە، ھەروەھا ھیچ كاتێك بیریان لەوە نەكردۆتەوە كە ھونەر وەك ئامرازێك بەكاربھێنن و بەھۆیەوە تەنھا (ناوبانگ و بژ ێوی ژیان و موڵك و سامان و...ھتد) بە دەست بێنن، بەڵكو ئەوان بەتەواوی پێچەوانەی ئەم ئاڕاستەیە ھەنگاویان ناوە و بەردەوام بەدوای دۆزینەوەی فۆڕمی نوێ و ھێنانەكایەی فكر و بابەت پرسیاری فەلسەفی، خستنەوەی گومان و دوودڵی لە تەواوی ئەو شتانەی كە پیرۆز و جێگیرن گەڕاون، لە ھەمان كاتدا ھەمیشە بە چاوێكی ڕەخنەگرانەوە لە خۆیان و كارەھونەرییەكانیان ڕوانیوە، واتا بەرھەمە ھونەریییەكانیان ھەرچەندە لە ئاستێكی بەرز و زۆر باشیشدابێت ئەوا بە ھیچ شێوەیەك لە چوارچێوەیەكی پیرۆزیان دانەناوە، تاكو چەمكێكی وا بە كارەكانیان بدەن كە شایانی ھیچ گۆڕان و پەرەسەندنێكی نوێ نەبێت و بەدەربێت لە كەم و كوڕی.

٢
لێرەدا ئێمە مەبەستمان ئەوە نییە كە ھونەرمەندانی كورد بە ھونەرمەندانی جیھانی بەراورد بكەین یاخود بە پێچەوانەوە، بەقەد ئەوەی مەبەستمانە كە چەند سیما و خەسڵەتێكی ھونەرمەندانی داھێنەری جیھانی بێنینە پێش چاومان، ئینجا پرسیار لە ھونەرمەندانی كورد بكەین، سەبارەت بە كارە ھونەرییەكانیان و ئاكار و خۆڕەوشتی تایبەتییان.
پرسیارەكانیش دەكرێ ھەریەكەو لە ئاستی خۆیەوە ئاڕاستەی ھونەرمەندانی بكات.
بۆ نموونە:- ئایا ھونەرمەندانی كورد تا چەند ھەڵگری سیما و خەسڵەتێكی ھونەرمەندانەن و تا چەند ئاكار و خۆڕەوشتێكی ھونەرییان ھەیە؟
-ئایا ھونەرمەندانی كورد گەیشتوونەتە ئەو بڕوایەی كە سبەی بەرھەمە ھونەرییەكانیان بە سامانێكی نیشتیمانی بژمێردرێت و شایانی ئەوەیە كە بخرێتە مۆزەخانەیەكی نیشتیمانییەوە؟
-ئایا ھونەرمەندانی كورد تاكو ئێستا توانیویانە ئەوەندەی تۆزقاڵێك كاریگەرییان بەسەر خۆیان وەك ھونەرمەند و كۆمەڵگا و دەسەڵاتی سیاسییەوە ھەبێ؟
دەكرێ ئەم پرسیارانە و چەندانی تریش بپرسین و زۆربەی پرسیارەكانیش بۆ بەشێكی زۆری ھونەرمەندانی كورد لەلایەن كەسانی ڕاستگۆوە بە(نەخێر) وەڵام بدرێتەوە، چونكە ھەر لە سەرەتاوە زۆربەی ھەرە زۆری ئەوانەی كە ئەمڕۆ لەنێو دنیای ھونەری شێوەكاری كاردەكەن، نەیانتوانیوە یاخود لەو ئاستە ھونەری و ڕۆشنبیرییە نەبووینە كە ھەست بەوە بكەن ھونەر بە ھەموو بەشە جیاجیاكانیێەوە پرۆسەیەكە دەتواندرێت بكرێ بە بنچینەیبھەموو پێشكەوتن و گۆڕانكارییەكانی كۆمەڵگا و شارستانیەتێكی پڕ لە بەھای مرۆڤایەتی و دەوڵەمەند لە ڕووی پاشخانی ڕۆشنبیری و فكری و فەلسەفی لەسەر بنیات بندرێت.
ئەگەر ھونەرمەندانی كورد ھەر لە سەرەتای دەستپێكردنیانەوە بەو ھەستكردنەوە ھاتبنە نێو بواری ھونەری، ئەوا ھەرگیز بەو سادە و ساكارییەی وەك ئیمڕۆ نەمان دەبینین، لەبەر ئەوەی نیگاركێش ھەرگیز ناتوانێت لە ھونەر بگات ئەگەر بێتوو لەسەرەتای دەستپێكردنییەوە بە شێوەیەكی سادە و ساكار و سەرپێیی خەریكی ڕەسم و گەمەی ڕەنگكردن بێت و بابەتەكەی بە بێ بایەخییەوە وەرگرتبێت.
ئەگەر بەم شێوەش بێت ئەوا بە تێپەڕبوونی كات كارە ھونەری و ناوبانگی ھونەرمەندەكەش لە ناو دەچن و ناتوانن بۆ ماوەیەكی دیاریكراویش بێت بە زیندوویی بمێننەوە.

گۆڤاری شێوەكاری/ ژمارە ٧ ساڵی ٢٠٠٤